Traduzione dal Latino all'Italiano di Versioni Varie, Libri Scolastici

Ulixes ad Cyclopem Polyphemum, Neptuni filium, pervenit. Huic responsum erat ab augure Telemo ut caveret ne ab Ulixe excaecaretur. Hic in media fronte unum oculum habebat et carnem humanam epulabatur. Qui, postquam pecus in speluncam redegerat, molem saxeam ingentem ad ianuam apponebat. Qui Ulixem cum sociis inclusit, sociosque eius consumere coepit. Ulixes cum videret eius immanitati atque feritati se resistere non posse, vino, quod a Marone acceperat, eum inebriavit, seque Utim vocari dixit. Itaque cum oculum eius trunco ardenti exueret, ille clamore suo ceteros Cyclopas convocavit eiusque e spelonca preclusa dixit: <>. Illi, credentes eum deidendi gratia dicere, neglexerunt. At Ulixes socios suos ad pecora alligavit et ipse se ad arietem; et ita exierunt.

Apes sic appellantur vel quod pedibus invicem se adligunt, vel quod sine pedibus nascuntur: postea enim et pedes et alas accipiunt. Ista laboriosa insecta incolunt sedes aptas ad officium generandi mellis, domicilia mira arte componunt, ex variis floribus favum condunt et castra e cera innumera prole replent. Quoniam inter alvearia bella sunt et apes proelia movent, copias et duces suos habent. Ut multi dicunt, apes de pecudum cadaveribus nascuntur. Nam pro his creandis vitulorum occisorum carnes verberantur, ita ex putrefacto cruore vermes creantur et postea vermes apes faciunt.

caium gracchum idem furor, qui fratrem tiberium, invasit. seu fraternam necem vindicandi, seu regem potentiam comparandi causa, vix tribunatum adeptus est, cum pessima coepit inire consilia; maximas largitiones fecit; aerarium effudit; legem frumentariam ferendo, plebem adiuvavit. perniciosis gracchi consiliis, quanta poterant contentione, obsistebant omnes boni, in quibus maxime piso, vir consularis. decretum a senatu latum est, ut videret consul opimius, ne quid detrimenti res pubblica caperet. caius gracchus, armata familia, aventinum occupaverat. quamobrem consul ad arma populum vocavit et caium aggressus est; qui, pulsus, dum a templo dianae disiliit, telum intorsit; et cum iam a satellibus opimii comprehenderetur, iugulum servo praebuit; qui dominum, et mox semitipsum super domini corpus, interemit.

Augustus, cum ruri in villa sua esset atque iniqua febricula laboraret, plurimas noctes inquietas agebat. Praeterea non amplius horas quinque quiescere poterat, cum creber tristisque noctuae cantus eius somnum perturbaret; unde eveniebat ut nocte saepissimae e somno repente excuteretur. Tum imperator lectorem arcessebat ut ille voce submissa somnium conciliaret. Olim Augustus, cum audivisset senatorem, quamvis aere alieno oppressum, artissime dormire esse solitum, confestim misit in urbem servum ut etiam magno pretio senatoris culcitam emeret. Amicis quaerentibus cur tantopere illam culcitam possidere cuperet, Augustus ait: “Culcita in qua homo aere alieno oppressus semper tranquille dormire potuit certe etiam mihi somnum conciliabit”.

Multum rei publicae profuit domi bellique m. porcius cato. Huic homini in omnibus rebus acre ingenium singularisque industria ac diligentia interant: nam et agricola sollers et peritus iuris consultus et magnus imperator et probabilis orator et cupidissimus litterarum fuit. Adulescens bello punico secundo, proelio apud senam, quo cecidit hasdrubal, frater hannibalis, interfuit. In hac pugna eius opera magni existimata est. Consul ex hispania triumphum deportavit. P. cornelius scipio africanus, qui tunc principatum in civitate obtinebat , eum de provincia depellere et ipse ei succedere cupivit, neque hoc per senatum efficere potuit, quod illis temporibus non potentia, sed iure res publica administrabatur. Catonis animi asperitas et integritas vitae praecipuecollaudatae sunt. Censor cum L. Valerio Flacco - cum eodem consulatum gesserat - creatus, severe praefuit ei potestati: nam mores corruptos civium suorum correxit, luxuriae ac sumptui obfuit. Usque ad extremam aetatem rei publicae causa suscipere inimicitias non destitit; a pluribus accusatus, semper omni crimine liberatus est. Constat eundem ab adulescentia orationes confecisse, senem libros historiarum scripsisse, qui <> inscribuntur: in iis res gestas populi romani narravit, bellorum duces non nominavit.

libertate athenis restituta, laetitia Alcibiadis non nimis fuit diuturna. Nam, postquam decreti sunt et honores summi ac tota res publica domi bellique tradita est eius unius arbitrio, cum duobus collegis et cum ingenti classe vectus est in Asiam, ut Cymen, opulentum oppidum, in Athenarum potestatem redigeret. Quoniam irrita protrahebatur expeditio, Athenienses sibipersuaserunt ut alcibiades, eximiae virtutis ac summi conilii imperato, neglegenter aut malitiose rem ageret. Alii memorabant eum bello Peloponnesiaco Lacedaemoni se dedisse sine cura patriae, alii plane denuntiabant eum corruptum esse a Persarum rege ne Cymen caperet. Itaque ei putamus summo malo fuisse nimiam opinionem ingenii atque virtutis eius: multi timebant ne, secunda fotuna masgnisque opius incensus, tyrannidem concupisceret. Itaque inimici civitatem induxerunt ut ei magistratum abrogaret et alium in eius locum subsitueret.

Cum obviam his- Alcibiadi, Therameni et Thrasibulo – universa Atheniensium civitas in Piraeum descendisset, tanta fuit ominium expectatio visendi Alcibiadem, ut ad eius triremem vulnus conflueret, proinde ac si solus advenisset. Populus enim putabat adversas superiores et praesendes secundas res accidisse eius opera. Itaque et Siciliae amissum et Lacedemoniorum victorias culpae sue tribuebant, quod talem virum civitate expulissent. Nam postquam exercitui praesse coeperat, neque terra neque mari hostes pares esse valuerant. Cum etiam Theramenes et Thrasybulus venissent in Piraeum, tamen omnes unum illum laudibus celebrabant. Ille lacrimans talem benevolentiam civium suorum accipiebat, remiscens pristini tempores acerbitatem. Postquam in urbem venit, contione advocata, sic verba fecit, ut omnes lacrimaverint eosque accusaverint, qui patria eum pepulerant

Multos iuvenes carmen decepit. Nam ut quisque versum pedibus instruxit sensumque teneriorem verborum ambitu intexuit, putavit se continuo in Heliconem venisse. [...] Ceterum neque generosior spiritus vanitatem arnat, neque concipere aut edere partum mens potest nisi ingenti flumine litterarum inundata. Refugiendum est ab omni verborum, ut ita dicam, vilitate et sumendae voces a plebe semotae, ut fiat "odi profanum vulgus et arceo". Praeterea curandum est ne sententiae emineant extra corpus orationis expressae, sed intexto vestibus colore niteant. Homerus testis et lyrici Romanusque Vergilius et Horatii curiosa felicitas. Ceteri enim aut non viderunt viam qua iretur ad carmen, aut visam timuerunt calcare. Ecce belli civilis ingens opus quisquis attigerit nisi plenus litteris, sub onere labetur. Non enim res gestae versibus comprehendendae sunt, quod longe melius historici faciunt, sed per ambages deorumque ministeria [...] praecipitandus est liber spiritus, ut potius furentis animi vaticinatio appareat quam religiosae orationis sub testibus fides.

Tristissimus haec tibi scribo, quod amici nostri filia minor defuncta est. Qua puella nihil umquam festivius, amabilius, nec modo longiore vita sed prope immortalitate dignius vidi. Annum quartum decimum agebat, sed iam illi anilis prudentia, matronalis gravitas erat, et tamen suavitas puellaris cum virginali verecundia. Quam studiose, quam intellegenter lectitabat! Ut parce custoditeque ludebat! Qua temperantia, qua patientia, qua etiam constatia illa novissimam valetudinem tulit! Medicis obsequebatur, sororem, patrem adhortabatur, ipsamque se, destitutam corporis viribus, vigore animi sustinebat. Duravit hic vigor illi usque ad extremum, nec aut spatio valetudinis aut metu mortis infractus est, quo plures gravioresque nobis causas relinqueret et desiderii et doloris. O triste plane acerbumque funus! Iam destinata erat egregi iuveni, iam electus erat nuptiarum dies. Quod gaudium quo maerore mutatum est!

Perturbat me longa et pertinax valetudo Titi Aristonis, quem singulariter et miror et diligo. Nihil est enim illo gravior sanctior doctior. Quam peritus ille et privati iuris et publici! quantum rerum, quantum exemplorum novit! Nihil est quod discere velis quod ille docere non possit; mihi certe quotiens aliquid novique scire cupio, ille thesaurus est. Itaque et mea et omnium amicorum permagni interest, ut ille convalescat. Mirareris, si hic esses quanta constantia hanc valetudinem teleret, ut doloris patiens sit, ut compos sui. Vir enim tantae fortitudinis est, ut nullo cruciatu frangatur. Itaque, etsi scio sapiens esse doloreti ferre,hanc animi magnitudine vehementer admiros.