Traduzione dal Latino all'Italiano di Latine, Libri Scolastici

Illo tempore Tarentinis, qui iam in ultima Italia sunt, bellum indixerunt, quia dicebant Tarantinos legatis Romanorum iniuriam fecissent. Hi Pyrrum, Epiri regem, contra Romanos auxilium poposcerunt, qui ex genere Achillis originem trahebat. Pyrrum mox ad Italiam venit, tumque primum Romani cum transmarino hoste pugnaverunt. Missus est contra eum consul P. Valerius Laevinus, qui postquam exploratores Pyrri ceperat, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tumque dimitti, ut renuntiarent Pyrro quaecumque a Romanis agerentur. Commisserunt mox pugna et dum iam Pyrrus fugit, elephantorum auxilio vicit, quos incognitos Romani expaverunt. Sed nox proelio finem dedit; Laevinus tamen per noctem fugit, Pyrrus Romanos mille octingentos cepit et eos summo honore tractavit, occisos sepelivit.

Ad castra ingens mulierum agmen pervenit et inter illas Coriolani mater atque uxor. Coriolanus a sede sua surrexit ut matrem uxoremque acciperet, sed muliere filio dix: “Fili mi, aspice ante tuos pedes matrem tuam et uxorem, miserrimas omnium mulierum. Altera filium, altera virum habemus qui no pro domo atque pro penatibus, sed pro hostibus contra patria pugnat. In hoc me longa et infelix senectus traxit, ut exulem te, deinde hostem viderem? Preces ipsae ac supplicationes, quibus, in tanto discrimine rerum, Romanae mulieres deos fatigant pro suo quaeque filio aut viro, habent in se solacium atque animos perterritos sublevant. At nobis nulla spes est. Quid enim? Patriae toto corde victoriam optamos simulque tuam salutem, sed di ipsi nihil nobis dare poossunt. Si enim patria salva atque incolumis erit, tuum interitum complorabimus, si tu salvus atque incolumis eris, patriae interitum”. Adattato da Livio, Ab Urbe II.40

Post multos variosque errores Ulixes cum sociis in insulam Aeneriam pervenit, ubi vivebat Circe maga, Solis filia, quae potione homines in feras bestias commutabat. Deinde Eurylochum cum viginti duobos sociis praemisit qui, cum ad pulchras deae aedes accesserunt, leones et lupos non solum minime feroces sed etiam caudas moventes undique viderunt et magam canentem audiverunt. Circe ianuam aperuit et advenas domum invitavit. Postquam omnes Graeci imprudentes intraverant solus Eurylochus dolum timens foris mansit et accubuerant, maga cibos cum potione apposuit et eos in sues convertit. Eurylochus autem qui ut supra diximus, non intraverat, perterritus fugit et rem Ulixi nuntiavit, qui solus ad Circen properavit ensemque stringens magam coegit comitibus speciem humanam reddere. Da Igino

Porsena, Etruscorum rex, Romam iam diu obsidione cingebat (1) et Romanos magnopere minis terrebat (2). Mulieres deos invocabat (3) ne Porsena urbem deleret (4). Tunc C. Mucius Scaevola, strenuus vir Romanus, vocavit (4) ad se amicos, quibus dixit: “Amici, consulimus Urbis saluti; si quis nostrum Porsenam necaverit (5), Roma salva erit”. Ipse Mucius se obtulit (6) ut Etruscorum regem occideret (7) et in castra hostium venit. Sed Porsenae scribam, non regem occidit. Rogatus cur hoc fecisset (8) respondit Porsensae: “Tuum scribam necavi, sed alii iuvenes Romani te necabunt”. Et dexteram manum combussit (9), magnum fortitudinis animi exemplum praebens (10) regi. da Eutropio

Anus hospita atque incognita Tarquinium Superbum regem Romanorum, rogavit ut emeret novem libros quos secum habebat: “Hi - inquit – divina oracula continent, quae Romanorum civitati proderunt: eme igitur et, crede mihi, tui nepotes tibi gratissimi erunt”. Tarquinius pretium rogavit, anus nimium atque immensum poposcit; rex negavit. Tum illa tacita foculum cum igne statim apposuit, tres libros combussit, sex reliquos regi praebuit, non minus pretium poscens. Tarquinius multo cum riso rursus negavit; at illa statim tres alios libros igne delevit, regemque interrogavit num tres reliquos eodem pretio quo novem emeret. Tanta mulieris constantia atque fiducia regis animum perturbavit; iam non ridens, sed graviore vultu: “Da mihi – inquit – tres qui supersunt libros: eodem pretio quo novem omnes emam”. Nemo amplius anum videre potuit: tres libros in sacrario Romani servaverunt ac Sibyllinos appellaverunt: quindecemviri eos consulunt, ut deorum voluntatem cognoscant. da Aulo Gellio

Anno urbis conditae sexcentesimo sexagesimo secundo primum Romae bellum civile commotum est, eodem anno etiam Mithridaticum. Causam bello civili C. Marius sexiens consul dedit. Nam Sulla consul contra Mithridatem gesturus bellum, qui Asiam et Achaiam occupaverat missus erat isque exercitum in Campania paulisper tenebat, ut belli socialis, de quo diximus, quod intra Italiam gestum erat, reliquiae tollerentur, Marius autem adfectavit, ut ipse ad bellum Mithridaticum mitteretur. Qua re Sulla commotus cum exercitu ad urbem venit. Illic contra Marium et Sulpicium dimicavit. Primusurbem Romam armatus ingressus est, Sulpicium interfecit, Marium fugavit, atque ita ordinatis consulibus in futurum annum Cn. Octavio et L. Cornelio Cinna, ad Asiam profectus es

Anno urbis conditae sexcentesimo sexagesimo secundo primum Romae bellum civile commotum est, eodem anno etiam Mithridaticum. Causam bello civili C.Marius sexiens consul dedit. Nam Sulla consul contra Mithridatem gesturus bellum, qui Asiam et Achaiam occupaverat missus erat isque exercitum in Campania paulisper tenebat, ut belli socialis, de quo diximus, quod intra Italioam gestum erat, reliquiae tollerentur, Marius autem adfectavit, ut ipse ad bellum Mithridaticum mitteretur. Qua re Sulla commotus cum exercitu ad urbem venit. Illic contra Marium et Sulpicium dimicavit. Primusurbem Romam armatus ingressus est, Sulpicium interfecit, Marium fugavit, atque ita ordinatis consulibus in futurum annum Cn. Octavio et L. Cornelio Cinna, ad Asiam profectus est.

Ut contemnendus est qui in navigatione se incolumem mavult quam navem, sic vituperandus est qui in reipublicae discrimine suae plus quam communi saluti consulit. Navem enim fracta, multi incolumes evaserunt, ex naufragio patriae salvus nemo potest enatare. Quod bene Decius intellexit, qui se devovit et pro legionibus in hostes medios immisit. Amisit vitam, at non perdidit; re enim vilissima et parva maximam redemit. Dedit vitam, accepit patriam; amisit animam, potitus est gloria. Quod si pro re publica decere civem accedere ad periculum et ratione demonstratum est et exemplo comprobatur, ii sapientes sunt exstimandi, qui nullum pro patriae salute periculum vitant. Riadattato da Cicerone, Rhetorica ad Herennium

Resistendum senectuti est eiusque vitia diligentia compensanda sunt; pugnandum tamquam contra morborum vim, sic contra senectutem; habenda ratio valetudinis, utendum exercitationibus modicis. Nec vero corpori solum subveniendum est, sed menti atque animo multo magis; nam haec quoque nisi tamquam lumini oleum instilles, exstinguuntur senectute. Et corpora quidem exercitationum defatigatione ingravescunt, animi autem se exercendo levantur. Quattuor robustos filios, quinque filias, magnam domum Appius regebat et caecus et senex: intentum enim animum tamquam arcum habebat nec succumbebat senectuti. Ita enim senectus honesta est, si se ipsa defendit, si nemini emancipata est. Non modo igitur vituperatio nulla, sed etiam summa laus senectutis est, quod ea voluptates nullas magnopere desiderat. Estratti adattati da Cicerone, De senectute

Hannibal Capuam,in qua Romanus exercitus erat,obsidebat, cum Vibius Accaus,Pelignae cohortis praefectus,vexillum trans Punicum vallum proiecit, et suos commilitones admonuit ut it peterent ; itaque primus impetum fecit.Quod ut Valerius Flaccus,tribunus tertiae legionis,aspexit,conversus ad suos:"Spectatores,- inquit - ut video,alienae virtutis huc venimus; sed absit hoc dedecus a sanguine nostro, ut Romani gloria cedere Latinis velimus. Ego certe aut speciosam optavi mortem,aut felicem audaciae exitum; vel solus igitur praecurrere paratus sum".His verbis, Pedanius centurio signum dextra retinens:"Iam hoc – inquit - intra hostile vallum mecum erit; proinde sequantur ,qui id capi nolunt". Et cum eo in castra Poenorum irrupit,totamque secum traxit legionem. da Valerio Massimo