Traduzione dal Latino all'Italiano di Versioni Varie, Libri Scolastici

Sol a Phaetonte filio precibus olim urgebatur, ut aliquo singulari munere ostenderet omnibus divinam eius originem de qua Epaphus, filius Iovis, dubitaverat. Tum sol Phaetonti promisit quodlibet desiderium eius a se expletum iri. Iuvenis petivit per unam diem regimem currus Solis; Neque hoc a patre, quamvis aegre recusari potuit. Phaeton tamen vehementer ab eo admonitus est, ut iter medium caelum terraqueo teneret. Et primo quidem divini aequi eius imperio paruerunt; sed postea cum intellexissent alia manu cohiberi frena iam retineri non potuerunt.

Cum Pompeius senatusque totus atque universa nobilitas sub adventum Caesaris Roma turpissime fugissent et in Graeciam pervenissent, Caesar in urbem vacuam ab inimicis intravit et se dictatorem fecit. Postea Roma Hispaniam petivit ibique Pompei exercitus validissimos et fortissimos cum tribus ducibus, L. Afranio, M. Petreio, M. Varrone, superavit. Inde in Graeciam contendit ut adversus Pompeium pugnaret. Primo proelio victus et fugatus est, tamen a Pompeio captus non est. Deinde Caesar et Pompeius, cum maximas copias produxissent, in Thessalia apud Pharsalum dimicaverunt. Caesaris acies numero non virtute acie Pompei minor erat; nam Pompei exercitus plurimos pedites equitesque habebat, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem, complures senatores, praetorios, consulares. Numquam Romanae copiae in unum locum neque maiores neque melioribus ducibus convenerant. Acerrime utrimque pugnatum est, postremo Pompeius victus est et eius castra direpta sunt. Tum Alexandriam fugit ut a rege Aegypti auxilia acciperet, sed rex Pompeium occidit atque caput eius et anulum Caesari misit. Caesar, caput Pompei conspiciens, lacrimas effudit.

Paris, Priami, Troiae regis, Hecubaeque filius, Helenam Menelao coniugi rapuerat; ideo Graeciae principes Troianis bellum indixerunt. Agamemnon, Graecorum dux, cum magna classe in Asiam pervenit, Troianorum fines invasit et ante Troiae moenia castra posuit; sic Troianum bellum initium habuit. Bellum diuturnum fuit: nam Graeci Troiam frustra decem annos obsederunt. In bello admiratione digna fuit praesertim Troianorum virtus: nam Troiani maiorum gloriam et libertatem semper strenue defenderunt, hostium copias numquam timuerunt, immo saepenumero fregerunt. Graeci enim solum equi lignei dolo moenium propugnaculum superaverunt et urbem invaserunt. Tum magna fuit Graecorum crudelitas: nam pueros ante ora parentum necaverunt, mulieres in servitutem redegerunt, postremo urbem incendiis diruerunt. Ex incendiis evasit Aeneas, matris Veneris auxilio, et post longos errores ad Latii litora cum parva comitum turba appulit.

Ap. Claudium virginis plebeiae stuprandae libido cepit. Pater virginis, L. Verginius, honestum ordinem in Algido ducebat, vir exempli recti domi militiaeque. Perinde uxor instituta fuerat liberique instituebantur. Desponderat filiam L. Icilio tribunicio, viro acri et pro causa plebis expertae virtutis. Hanc virginem adultam forma excellentem Appius amore amens pretio ac spe perlicere adortus, postquam omnia pudore saepta animadverterat, ad crudelem superbamque vim animum convertit.

Eodem anno in agro L. Petilii scribae sub Ianiculo, dum cultores altius terram excavant, duae lapidae arcae inventae sunt. In altera litteris Latinis Graecisque scriptum erat Numam Pompilium, regem Romanorum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii inesse. Cum scriba eas arcas aperuisset, altera inanis inventa est, sine vestigio corporis humani: nam per tabem tot annorum omnia absumpta erant. In altera Petilius libros invenit, non integros modo sed recentissima specie. Septem Latini de iure Pomtificum erant, totidemque Graeci de disciplina sapientiae. Antias Valerius scripsit libros Pythagoricos fuisse: nam ipse credebat Pythagorae auditorem Numam fuisse. Cum Q. Petilius praetor urbanus libros diligenter legisset, animadvertit eos religiones dissoluturos esse et dixit sese eos in ignem coniecturum esse. Scriba tribunos plebis adit ab tribunis ad senatum res est reiecta. Cum praetor probavisset libros eos inutiles et damnosos esse, senatus in cospectu populi hos cremari iussit.

Iam res Romana adeo erat valida ut cuilibet finitimarum civitatum bello par esset; sed penuria mulierum hominis aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nec domi spes prolis nec cum finitimis conubia essent. Tum ex consilio patrum Romulus legatos circa vicinas gentes misit qui societatem conubiumque novo populo peterent: urbes quoque, ut cetera, ex infimo nasci; dein, quas sua virtus ac di iuvent, magnas opes sibi magnumque nomen facere; satis scire, origini Romanae et deos adfuisse et non defuturam virtutem; proinde ne gravarentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere. Nusquam benigne legatio audita est: adeo simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant.

Post gallicum tumultum, romani graviora bello contra samnites susceperunt. Primo romanos apud Furculas Caudinas samnites gravi claude vicerunt et sub iugum magno dedecore miserunt. Postea Papirius Cursor consul, clarus dux, multas copias samnitium sub iugum misit et triumphavit. Samnites autem belum reparaverunt et Quintum Fabium Maximum vicerunt. Sed Quintus Fabius acriore bello Samnites vicit et multa eorum oppida cepit. Deinde Publius Cornelius Rufinus et marius Curius Dentatus consules fervidiori studio bellum regaverunt et ingentibus proeliis Samnites profligaverunt. Tum tandem diuturnum bellum finem habuit. Nullus hostis romam virtutem magis fatigavit quam Samnites qui enim audaciore et fortiores erant quam ceteri italorum populi.

Caesar etsi ad spem conficiendi negotii maxime probabat coactis navibus mare transire et Pompeium sequi, priusquam ille sese transmarinis auxiliis confirmaret, tamen eius rei moram temporisque longinquitatem timebat, quod omnibus coactis navibus Pompeius praesentem facultatem insequendi sui ademerat. Relinquebatur, ut ex longinquioribus regionibus Galliae Picenique et a freto naves essent exspectandae. Id propter anni tempus longum atque impeditum videbatur. Interea veterem exercitum, duas Hispanias confirmari, quarum erat altera maximis beneficiis Pompei devincta, auxilia, equitatum parari, Galliam Italiamque temptari se absente nolebat.

Scipio Romam rediit et ante legitimam aetatem consul factus est. Ei Sicilia provincia decreta est, permissumque est ut in Africam inde traiceret. Qui, cum vellet ex fortissimis peditibus romanis trecentorum equitum numerum complere, nec posset illos statim armis et equis instruere, id prudenti consilio perfecit. Trecentos iuvenes, ex omni sicilia nobilissimos et ditissimos, elegit, velut eos ad oppugnandam Carthaginem secum ducturus eosque iussit celeriter arma et equos parare. Edicto imperatoris paruerunt iuvenes, sed ne longinquum et grave bellum esset timebant. Tunc Scipio remisit illis istam expeditionem, si arma et equos militibus romanis vellent tradere. Laeti condicionem acceperunt iuvenes siculi. Ita Scipio sine publica impensa suos instruxit equites.

Quid dicam de Hannibale? Is, ut evitaret inimicorum insidias, e patria fugit et in multis locis habitavit. Postremo venit ad Prusiam, Bithyniae regem,ut tranquillam vitam viveret in tam remota regione. Praeterea Prusia Hannibali castellum donavit, quod multas portas habebat, ut hospes facilem fugae facultatem haberet. Sed quodam die Prusiae legati,cenante cum Flaminino consule, de Hannibale mentionem fecerunt et refugium eius aperierunt in Prusiae regno. Postero die tres Romanorum legati in bithyniam navigaverunt atque regem rogaverunt ut Hannibalem traderet. At Prusia negavit ne violaret hospitalitatis ius. Tunc legati, cum parvo armatorum numero,ad castellum festinaverunt, ubi vivebat acerrimus hostis Romanorum. Sed unus ex servis, qui ad fenestram stabat, Hannibali nuntiavit militum adventum: iam castellum circumdederant. Ille, ne caderet in manus hostium, venenum hausit, quod secum semper habebat, statimque animam efflavit.