Traduzione dal Latino all'Italiano di Versioni Varie, Libri Scolastici

Iovi mater fuit Rhaea, Saturni uxor. Saturnus autem omnes filios suos crudeliter vorabat. Rhaea igitur Iovem, vix natum, fideli ancillae secreto commendavit. Ancilla infantem in insulam Cretam asportavit atque in abdito specu occultavit. Specus latus erat et profundus; saxei parietes hedera densa erant vestiti. Ibi multae nymphae habitabant: parvulum deum exceperunt et in cunabulis aureis collocaverunt. Divino infanti Amalthaea capra dedit lac purissimum et apes benigne mel dulcissimum confecerunt. Quotidie columbarum agmen e mari in speluncam advolabat et ambrosiam Saturni filio praebebat. Quotidie etiam de summis montibus devolabat aquila magna et sacra illa avis suavissimum nectar, deorum dearumque potionem, infanti suppeditabat. Sic nutritus est, ut deus immortalis, Iuppiter.

Amicitia pulchra et grata pueris et puellis, matronis et viris saepe est. Ab amicitia puerorum et virorum, puellam et dominarumanimi semper delectantur. Amicus generosus et bonus semper est. In vita amicum iuste putamus socium honestum: nam amicus semper bona consilia praebet. Semper ab amicis bona consilia praebentur et amicorum consilia diligenter in magnis vitae periculis auxilium dant.Amicorum consiliis et auxilio molestias vitae bene superamus Iuste viri antiqui amicitiam donum pretiosumdeorum putabant: nam longa amicitia saepe magnae letitiae causa est. Antiqui viri iuste dicebant: "Dii boni, amicos probos et generosos semper servate!".

Pater quidam filio caveam donavit in qua duae aves erant: luscinia atque psittacus. Puer caveam e fenestra suspendit atque pulcherrimas psittaci plumas spectabat dum ita spectat, luscinia suavissimam cantum incepit; psittacus contra tacebat. Tum puer: “Pater – inquit – psittacus pulcherrima avis est, luscinae contra tetras plumas habet, nolo eam” sed pater respondit : “Expecta, filii mi, forsitan quondam luscinia tibi psittaco carior erit”. Saepe puer duas aves spectabat sperans psittacus quoque dulcissimus cantus editurum esse: et psittacus raro iucundas voces edebat. Luscinia contra saepe cantu suavi pueri aures mulcebat. Tum puer patri: “Iure – inquit – dixisti lusciniam carissimam mii futuram esse. Possibile non credebam eam tam dulciter cantare!”. Haec fabula docet primam frontem saepe decipere.

Imperator Marcus Aurelius omnibus orientalibus provinciis carus fuit et apud multas etiam clementiae et philosophiae studii vestigia reliquit. Apud Aegyptos magna cum diligenzia principia antiquae eorum sapientiae quaesivit. Fuit diu Alexandriae et Antiochiae,clementer cum civibus agens. Pacem cum multis Asiae regibus et Persarum legatis, ad se (da lui) venientibus, fecit. Faustinam uxorem sub radicibus montis Tauris, in parvo vico,exanimatam vi subi morbi, amisit. Postea Faustinae,divae a senatum appellatae, aedem exstruxit. Rediens ad Italiam navi gravem tempestatem Romanorum classe quassantem fortiter tulit. Brundisio Romam pergens, et ipse (lui stesso) et milites, eius iussus, sagum deposuerunt et togam sumpserunt. Postquam Urbem venit, triumphum egit, congiarium et spectacula mirifica populo dedit; deinde civitatis mores corruptos correxit atque sumptus et publicos et privatos minuit.Sententia Platonis semper in eius ore fuit: "Florent civitates, si aut philosophi imperant aut imperates pro philosophis agunt."

Multos annos Graeci Troiam oppugnaverunt et in planitie sub urbis moenibus multas pugnas gesserunt. Multi strenui viri in acie ceciderunt, sed res dubia erat et Graeci, bello defatigati, domum desiderabant. Tum Odisseus rem dolo commisit, Equum ligneum fecit, militibus eum implevit et apud troiam in litore reliquit. Cassandra, Priami regis filia ,et Apollinis sacerdos , futura prospiciens, suis civibusfraudem aperuit et patriae cladem perniciemque praedixit. sed Troiani nullam fidem Cassandrae verbis tribuerunt et equum Troiam duxerunt. Nocte Graecorum acies urbem occupavit et ferro ignique vastavit.

Romani die dividebat in dua decime horas. Hora prima incipiebat cum sol apparet, duo decimo cum sol accidit. Hora sexta cum sol supra mostro capita fulget est meridies. Hieme dies breves sunt, aestate longiores. Primo diei mensis Romam nomen Kalendas caban; quinto diei Nonas, decimo quinto. Diebas festis negotia nec publica neque privatia erant. Romam noctes dividebant in quattuor vigilias.

Diu anceps certamen fuit et Saguntinis creverant animi, quia praeter spem restiterant Carthaginiensibus. Saguntini clamorem repente tollunt hostemque in ruinas muri expellunt, inde eum impeditum et trepidantem exturbam, pestremo fundunt, fugant atque in castra redigunt. Interim Roma legati veniunt, sed Hannibal: « Nec vos » inquit, « tuto eritis inter tot arma tam effrenatatur gentium, nec ego in tanto discrimine rerum, legationes audire possum ». Statim igitur Carthaginem iter fecerunt. Hannibal, postquam hoc animadvertit, ilico praemisit nuntios ad principes factionis Barcinae atque praeparavit animos suorum: legatio Romanorum vana et irrita fuit.

A Xerse, qui Graecos puniturus erat, ingens exercitus comparatus est. Totius Graeciae incolae in magno metu erant: quis enim sciebat quo modo se defendere possent? In tanta rerum perturbatione Delphos legatos Graeci miserunt, ut Apollo consuleretur. Legatis interrogantibus Deus respondit: "Patriam libertatemque servabitis si vos ipsos muris ligneis muniveritis". Cum omnes ignorarent quid ea verba significant, sic unus Themistocles explanavit: "Nos Deus, ut urbis moenia relinquamus et in naves, quae lignae sunt, ascendamus, certe monet". Cum Graeci Themistoclis verbis oboedivissent Persas vicerunt patriaeque libertatem servaverunt.

Pluto, Iovis frater, Inferorum regni rex erat. Inferi in duas partes ividebantur, quae Tartarus et Campi Elysii appellabantur. Minos, cum ei a Pluto facultas iudicandi data esset, animas ad Inferorum aditum advenientes explorabat atque suam cuinque sedem tribuebat: improbi ac mali in Tartarum mittebantur, ut gravis poenis punirentur, probi ac pii in Campos Elyseos ducebantur, ut praemiis afficerentur. Cum homines e vita decedebant, eorum animae a Mercurio ad Inferos deducebantur atque, cum eo lì pervenissent, a Cerbero, horribili cane tricipiti, Inferorum ianotore, accipiebantur. Postea Charon animas in suam cumbam imponebat, ut trans Acherontem flumen eas transveheret; mox a iudice Minoe iudicabantur. Hae fabulae, quas philosophi hominesque docti deridebant, a pueris et a plebe tam religiose audiebantur ut eorum animi a magno timore invaderentur.

Cum essent consules Lucius Manlius Vulso et Marcus Attilius Regulus, Romani in Africam bellum transtulerunt et contra Hamilcarem, Carthaginiensium ducem, terra marique pugnaverunt et compluribus proeliis victores fuerunt. Nam, cum sexaginta naves perdidisset, Hamilcar cum reliquis copiis, quae ad tria milia hominum erant, in patriam recessit. In navali proelio Romani viginti duas naves perdiderunt. Cum postea exercitum viginti ilium hominum in Africam traduxissent, primum Clypeam, nobilem Africae civitatem, in dedicionem acceperunt et consules, cum quindici milia passuum processissent non longe a Carthagine castra posuerunt. Inde, cum multas vastationes ferisse, Manlius victor Romam post septem menses revertit et viginti duo milia captivorum in Italiam traduxit. Atilius Regulus contra in Africa remansit et contra Afros ter aciem instruxit, adversus tres Carthaginiensium duces conflixit et ter victor evasit. Duodeviginti milia hostium cecidit, quinque milia cum undeviginti elephantis cepit, Septuagint quattuor civitates in fidem accepit. Tum Carthaginienses, cum de rebus suis desperarent, pacem a Romanis petiverunt.