Seneca, Consolatio ad Helviam matrem

XII

1. Ne me putes ad elevanda incommoda

paupertatis, quam nemo gravem sentit nisi qui

putat, uti tantum praeceptis sapientium, primum

aspice quanto maior pars sit pauperum, quos

nihilo notabis tristiores sollicitioresque divitibus:

immo nescio an eo laetiores sint quo animus

illorum in pauciora distringitur.

2. Transeamus [a pauperibus, veniamus] ad

locupletes: quam multa tempora sunt quibus

pauperibus similes sint! Circumcisae sunt

peregrinantium sarcinae, et quotiens

festinationem necessitas itineris exegit, comitum

turba dimittitur. Militantes quotam partem rerum

suarum secum habent, cum omnem apparatum

castrensis disciplina summoveat!

 Ne… uti:

putes… finale negativa

 ad elevanda : gerundivo con valore finale elevo I

 incommoda : (incommodum, incommodi) sostantivo neutro II acc. pl.

 (paupertās, paupertatis) sostantivo femminile III

paupertatis:

 nemo: nom.

 gravem : agg. II gravis, e

 sentis, sensi, sensum, sentīre)

sentit : (sentĭo,

 tantum: avv. soltanto

 praeceptis ; (præceptum, præcepti) sostantivo neutro II ablativo strumentale retto da utor

 aspice : guarda

 maior: (maior, maior, maius) aggettivo comparativo

 (paupĕr, paupĕr, paupĕr) aggettivo II classe

pauperum: gen pl.

 nihilo : (nihilum, nihili) sostantivo neutro II abl. sing per nulla

 notabis : fut. noto

 tristiores : comparativo di maggioranza acc. pl. agg. II tristis, e

 divitibus: abl. pl.

 immo : anzi

 eo laetiores : agg. I compartivo

 quo in pauciora : nella misura in cui

 distringis, distrinxi, districtum, distringĕre)

distringĭtur: ind. pres. pass. (distringo,

 (lŏcŭplēs, lŏcŭplēs, lŏcŭplēs)

ad locupletes: aggettivo II classe

 quam multa : quante

 similes: similis, simile, agg. II cl.

 : (circumcisus, circumcisă, circumcisum) aggettivo participio futuro I classe

Circumcisae

 pĕrĕgrīnāris, peregrinatus sum,

peregrinantium : part. pres. genit. pl., (pĕrĕgrīnor,

pĕrĕgrīnāri) mentre…

 sarcinae: f. I, nom. pl.

 quotiens : ogni volta che

 : (festīnātĭo, festinationis) sostantivo femminile III

festinationem

 : (nĕcessĭtās, necessitatis) sostantivo femminile III

necessitas

 (ĭtĕr, itineris)

itineris: Sost. nt. III decl.

 exĭgis, exegi, exactum, exĭgĕre)

exegit: perf. ind. (exĭgo,

 : (cŏmĕs, comitis)

comitum sostantivo maschile e femminile III gen. pl.

 mentre…

militantes: part. pres. acc. pl. milito I

 summoveat

cum… : prop. causale, cong. pres. (summovĕo, summoves, summovi,

summotum, summovēre)

 (apparatŭs, apparatūs) sost. masch. IV decl.

apparatum:

 (castrensis, castrensis) sostantivo maschile III; (disciplină, disciplinæ)

castrensis disciplina:

sostantivo femminile I

XIII

1. Responderi potest: 'quid artificiose ista

diducis quae singula sustineri possunt, conlata

non possunt? Commutatio loci tolerabilis est, si

tantum locum mutes; paupertas tolerabilis est, si

ignominia abest, quae vel sola opprimere animos

solet.'

2. Adversus hunc, quisquis me malorum turba

terrebit, his verbis utendum erit: 'si contra unam

quamlibet partem fortunae satis tibi roboris est,

idem adversus omnis erit. Cum semel animum

virtus induravit, undique invulnerabilem

praestat. Si avaritia dimisit, vehementissima

generis humani pestis, moram tibi ambitio non

faciet; si ultimum diem non quasi poenam sed

quasi naturae legem aspicis, ex quo pectore

metum mortis eieceris, in id nullius rei timor

audebit intrare;

Respondēri: respondes, respondi, responsum, respondēre)

(respondĕo,

quid… diducis dīdūcis, diduxi, diductum, dīdūcĕre) perché…?

: (dīdūco,

artificiose : avv. ad arte

singula: (singuli, singulæ) aggettivo I classe nom. pl.

sustĭnes, sustinui, sustentum, sustĭnēre)

sustineri: (sustĭnĕo,

confĕro,

conlata : participio perfetto passivo neutro plurale nominativo

tolerabilis: tolerabilis, tolerabile, aggettivo II classe

si… mutes: p.i. 2° apodosi

si… abest: p.i. 1°

(ignominiă, ignominiæ) sostantivo femminile I

ignominia:

vel: anche

turba : f. I abl. sing

(terrĕo, terres, terrui, territum, terrēre)

terrebit: fut. ind.

utendum erit: perifrastica passiva

fortunae : gen. sing.

tibi roboris: vis, roboris III dat. di possesso

Cum… induravit: temporale

semel : avv. una volta

virtus: (virtus, virtutis) sostantivo femminile III

pestis: pestis, is III

(moră, moræ) sostantivo femminile I

moram:

diem: (dies, diei) sostantivo maschile V

ēĭcis, eieci, eiectum, ēĭcĕre)

eieceris: (ēĭcĭo, audes, ausus sum, ausum, audēre)

audebit: (audĕo,

XIV

1. Quoniam meo nomine nihil habes, mater

carissima, quod te in infinitas lacrimas agat,

sequitur ut causae tuae te stimulent. Sunt autem

duae; nam aut illud te movet quod praesidium

aliquod videris amisisse, aut illud quod

desiderium ipsum per se pati non potes.

2. Prior pars mihi leviter perstringenda est; novi

enim animum tuum nihil in suis praeter ipsos

amantem. Viderint illae matres quae potentiam

liberorum muliebri inpotentia exercent, quae,

quia feminis honores non licet gerere, per illos

ambitiosae sunt, quae patrimonia filiorum et

exhauriunt et captant, quae eloquentiam

commodando aliis fatigant:

 Quoniam… habes : prop. causale

 causae tuae: nom. pl.

 stimulant: cong. pres. stimulo I

 illud: prolettico rispetto alla dichiarativa quod

 quod… videris: dichiarativa

 aliquod: qualche sta con presidium

 desiderium ipsum : la nostalgia stessa

 per se : di per sè

 leviter : avv. superficialmente

 perstringenda est: perifrastica passiva (perstringo, perstringis, perstrinxi, perstrictum,

perstringĕre)

 liberorum: liber, liberi, sostantivo maschile II

 : muliebris, muliebre aggettivo II classe; (inpotentiă, inpotentiæ)

muliebri inpotentia

sostantivo femminile I abl. di causa

 quia… non licet : prop. causale

 gĕris, gessi, gestum, gĕrĕre)

gerere : (gĕro, rivestire cariche = honores

 feminis: dat. pl.

 ambitiosae: agg. I

 patrimonia: (patrimonium, patrimonii) sostantivo neutro II

 exhaustum, exhaurīre)

exhauriunt: ind. pres. (exhaurĭo, exhauris, exhausi,

 commodando: gerundio commodo I

 aliis: (alius, alia, aliud) pronome indefinito abl. pl.

XV

1. Illo omnis consolatio mihi vertenda est unde

vera vis materni doloris oritur: 'ergo complexu

fili carissimi careo; non conspectu eius, non

sermone possum frui. Ubi est ille quo viso

tristem vultum relaxavi, in quo omnes

sollicitudines meas deposui? Ubi conloquia,

quorum inexplebilis eram? Ubi studia, quibus

libentius quam femina, familiarius quam mater

intereram? Ubi ille occursus? Ubi matre visa

semper puerilis hilaritas?'

2. Adicis istis loca ipsa gratulationum et

convictuum et, ut necesse est, efficacissimas ad

vexandos animos recentis conversationis notas.

Nam hoc quoque adversus te crudeliter fortuna

molita est, quod te ante tertium demum diem

quam perculsus sum securam nec quicquam tale

metuentem digredi voluit.

 Illo= illuc: in origine un abl. del pron. n. = illuc là

 : (consōlātĭo, consolationis) sostantivo femminile III

omnis consolatio

 vertĕre)

vertenda est : (verto, vertis, verti, versum,

 unde : da dove

 materni : agg. I gen.

 : (complexŭs, complexūs) sostantivo maschile IV dell’abbraccio

complexu abl. sing

 căres, carui, cărēre)

careo: (cărĕo,

 : (conspectŭs, conspectūs) sostantivo maschile IV

conspectu abl. sing

 sermone: (sermo, sermonis) sostantivo maschile III

 quo viso : ablativo assoluto alla cui vista

 (sollĭcĭtūdo, sollicitudinis) sostantivo femminile III

sollicitudines:

 conloquia: (conloquium, conloquii) sostantivo neutro II

 inexplebilis: inexplebilis, inexplebile) aggettivo II classe insaziabile

 studia: (studium, studii) sostantivo neutro II

 (lĭbens, lĭbens, lĭbens) aggettivo participio presente II classe

libentius : comparativo,

 intereram: (intersum, interes, interfui, interesse) partecipare

 : (occursŭs, occursūs) sostantivo maschile IV

occursus venire incontro

 (mātĕr, matris) sostantivo femminile III; part. perf.

matre visa: abl. video, abl. assoluto

 aggettivo II classe; (hĭlărĭtās,

puerilis hilaritas: (puerilis, puerilis, puerile)

hilaritatis) sostantivo femminile III nom

 ădĭcis, adieci, adiectum, ădĭcĕre)

adicis : (ădĭcĭo, aggiungere

 istis : dat. pl.

 loca ipsa : nom. pl.

 (grātŭlātĭo, gratulationis)

gratulationum: sost. femm. III decl. gen. pl.

 (convictŭs, convictūs)

convictuum: sost. masch. IV decl. gen. pl.

 ut necesse est: come è inevitabile

 ad vexandos : gerundivo vexo

 : (rĕcens, rĕcens, rĕcens)

recentis conversationis aggettivo II classe gen. pl.

 f. I; (effĭcax, effĭcax, effĭcax) aggettivo II classe,

notas: potente

 mōlīris, molitus sum, mōlīri)

molita est: ind. perf. (mōlĭor, macchinare

 percellis, perculi, perculsum, percellĕre)

perculsus sum: ind. perf. pass. (percello,

 mĕtŭis, metui, metutum, mĕtŭĕre)

metuentem : part. pres. (mĕtŭo,

 (dīgrĕdĭor, dīgrĕdĕris, digressus sum, dīgrĕdi)

digredi: separarsi

XVI

1. Non est quod utaris excusatione muliebris

nominis, cui paene concessum est inmoderatum

in lacrimis ius, non inmensum tamen; et ideo

maiores decem mensum spatium lugentibus

viros dederunt ut cum pertinacia muliebris

maeroris publica constitutione deciderent. Non

prohibuerunt luctus sed finierunt; nam et infinito

dolore, cum aliquem ex carissimis amiseris,

adfici stulta indulgentia est, et nullo inhumana

duritia: optimum inter pietatem et rationem

temperamentum est et sentire desiderium et

opprimere.

2. Non est quod ad quasdam feminas respicias

quarum tristitiam semel sumptam mors finivit

(nosti quasdam quae amissis filiis inposita

lugubria numquam exuerunt): a te plus exigit

vita ab initio fortior; non potest muliebris

excusatio contingere ei a qua omnia muliebria

vitia afuerunt.

 paene: avv. quasi

 concessum est : ind. perf. pass. concedo

 inmoderatum : agg. I

 in lacrimis : sul pianto

 (iūs, iuris) Sost. nt. III decl.

ius:

 ideo: prolettico rispetto alla finale ut

 lūges, luxi, luctum, lūgēre)

lugentibus : part. pres. dativo di fine (lūgĕo,

 dēcĭdis, decidi, dēcĭdĕre)

ut… deciderent: finale, (dēcĭdo, con cum e ab