Traduzione dal Latino all'Italiano di Comprendere e Tradurre, Libri Scolastici

Canis calumniosus dixit deberi sibi ab ove panem, quem ei commendaverat. Adfirmabat autem ovis numquam se ab eo panem accepisse. Cum autem ante iudicem venissent, canis dixit se testes habere. Introductus lupus ait: “Scio panem a cane commendatum esse ovi”. Introductus milvus: “Coram me -inquit- ovis panem accepit”. Accipiter, ut testes, ait: “Cur, ovis, negavisti te panem accepisse?”. Ovis, victa a falsis testibus, coacta est ante tempus lanas suas vendere ut, quod non acceperat, redderet.

Dictator contra Veientanos, qui rebellaverant, a senatu missus est Furius Camillus. Is primum Veientanos in acie vicit, deinde etiam eorum civitatem cepit. Veiis captis, cepit etiam Faliscos, non minus nobilem civitatem. Sed contra Camillum commota est acris invidia, quod praedam iniuste diviserat et, ob eam causam damnatus, civitate expulsus est. Postea Galli Senones ad Urbem accesserunt et, Romanorum exercitu apud flumen Alliam profligato, Romam occupaverunt praeter Capitolium. Tum Camillus, qui in vicina civitate exsulabat, civibus suis auxilium tulit et, Gallis devictis, Romam liberavit atque in patriam victor rediit.

Hunnorum gens, monumentis veteribus nota, ultra paludes Maeoticas glacialem oceanum accolens, omnem modum feritatis excedit. Ita victu asperi sunt ut neque igni neque saporatis cibi indigeant, sed radicibus herbarum agrestium et semicruda cuiusvim pecoris carne vescantur. Aedificia non habent, sed vagi montes perarantes et silvas, pruinas, famen sitimque pati a pueritia adsuescunt. Nemo apud eos agros arat aut serit. Omnes enim sine sedibus fixis, absque lege vel victu stabili, dispalantur cum carpentis in quibus habitant.

Cum Bacchus in Indiam proficisceretur, Silenus, a quo deus educatus erat, aberravit a via. Midas rex eum hospitio accepit et ei ducem dedit qui eum ad Bacchum reduceret. Deus, ut gratiam referret Midae, potestatem ei dedit ut quidquid vellet a se peteret: Midas, pecuniae avidus, petivit ut, quidquid tetigisset, aurum fieret. Quod cum impetravisset, quidquid tetigeret aurum fiebat. Ubi pomum arbore dempsit, pomum aurum fit. Ubi manus liquidis undis lavit, unda manibus defluens aurum est. Ubi quid edere et bibere coepit, cibus et potus aurei fiunt: omnia auro splendent. Dives miserque Midas effugere cupit divitias quas antea optavit. Copia auri famem non relevat, guttum aridum siti cruciatur. Postremo ad coelum manus tollens: “Peccavi, - inquit – da veniam, Bacche, et specioso dono me libera”. Bacchus iussit eum in flumine Pactolo se abluere. Cum corpus Midae attigisset aquam fluminis, aquae color factus est aureus. Tum Midas dono pernicioso liberatus est.

Nox supervenit terroremque auxit. Milites in armis vigilabant. Babylonii, alius e muri, alius e culmine tecti sui prospectabant, certiora visuri. Nec quisquam lumina audebat accendere; et, quia oculorum usus cessabat, fremitus vocesque auribus captabant; ac plerumque, vanu metu territi, per obscuras semitas alius alii occursantes invicem suspecti ac solliciti ferebantur. Persae suo more comas detonderant et in lugubri veste cum coniugibus ac liberis Alexandrum non ut victorem et hostem sed ut gentis suae iustissimum regem lugebant. Ac sueti sub rege vivere, non alium qui imperaret ipsis digniorem fuisse confiterbantur. Nec muris urbis luctus continebatur, sed proximam regionem deinde magnam partem Asiae cis Euphratem tanti mali fama pervaserat.

Observanda lex est, natura congruens, in omnibus insita, quae iubendo ac vetando ad officium vocat. Sunt quaedam officia etiam adversus eos servanda a quibus iniuriam acceperis. Est enim ulciscendi et puniendi modus. Atque in re publica maxime conservanda sunt iura belli. Nam cum sint duo genera decertandi, unum per disceptationem, alterum per vim, cum illud proprium sit hominis, hoc beluarum, confugiendum est ad posterius, si uti superiore non licet.

Erant inter Athenienses et Dorienses veteres simultates. Dorienses vero, antequam vindicaret bello Atheniensium iniuras, de belli exitu oraculum Delphicum consuluerunt. Apollinis oraculum ita respondit: “Victores eritis nisi Atheniensium regem necaveritis”. Cum bellum exarsit, Doriensium dux militibus suis Atheniensium regis tutelam ac salutem valde praecepit: tum Atheniensium rex erat Codrus. Hic, Apollinis responso cognito, sacrificio suo patriam servare voluit. Quare vestem regalem exuit et pannosus, sarmenta humeris sustinens, in hostium castra venit, ubi sua sponte mortem quaerens falce militem vulneravit. Miles, ira motus, gladio Clodio interfecit. Dorienses, regis corpore agnito, oraculi responsi memores, arma deposuerunt atque ex Atheniensium finibus exierunt. Ita Codrus rex, magno animo mortem oppetens, patriam suam servavit atque Athenienses a bello liberavit.

Omnium terrarum non modo Italiae, sed totius orbis pulcherrima Campania est. Nihil mollius caelo: nam omne anni tempus mitissimus est; nihil uberius solo: nam plurima fructuum genera terra copiose fert; nihil hospitalius mari: nam nobilissimi portus sunt Caieta, Misenus et Baiae, tepentibus fontibus praeclarae. Hic sunt, vitibus amicti, montes Gaurus, Falernus, Massicus omniumque pulcherrimus Vesuvius. Ad mare urbes antiquissimae atque celeberrimae sunt: Formiae, Cumae, Puteoli, Neapolis, Pompeii et ipsa caput urbium Capua, quondam inter tres maximas numerata. Ante sinum Cumanum amoenosissimae insulae sunt, Aenaria, Prochyta omniumque venustissima Caprae.

Socrates, non solum omnium consensu, verum etiam Apollinis oraculo sapientissimus hominum iudicatus, Phaenarete matre obstetrice et Sophronisco patre marmorario genitus, ad clarissimum gloriae lumen excessit. Neque immerito: nam cum eruditissimus quisque in disputationibus caecis vagaretur mensurasque solis ac lunae et ceterorum siderum loquacibus magis quam certis argumentis explicare conaretur, ille primus ab his erroribus animum suum abduxit et intima condicionis humanae scrutatus est adeo ut vitae magister optimus etiam nunc existimetur. Is autem arbitrabatur a dis immortalibus petendum esse bonum, quia ii tantum sciunt quid unicuique utile sit.

Cum Aulus Postumius dictator contra Manlium, ducem Tuscolanorum, ad lacum Regillum pugnaret, tradunt etiam Castorem et Pollucem, geminos Iovis Ledaeque filios, visos essse pugnare inter milites Romanos. Cum Furius Camillus dictator Veios cepit, iussit statuam Iunonis Monetae Romam transvehi. Tradunt militem quendam per iocum interrogavisse simulacrum num vellet Romam videre atque statuam respondisse: “Volo”.