Pro Archia- traduzione estremamente letterale di alcuni paragrafi

Neopolitani civitate ceterisque praemiis

donarunt; et omnes, qui aliquid de ingeniis

poterant iudicare, cognitione atque hospitio

dignum existimarunt. Hac tanta celebritate

famae cum esset iam absentibus notus, Romam

venit Mario consule et Catulo. Nactus est

primum consules eos, quorum alter res ad

scribendum maximas, alter cum res gestas tum

etiam studium atque auris adhibere posset.

Statim Luculli, cum praetextatus etiam tum

Archias esset, eum domum suam receperunt.

Sic etiam hoc non solum ingeni ac litterarum,

verum etiam naturae atque virtutis, ut domus,

quae huius adulescentiae prima fuit, eadem

esset familiarissima senectuti.

[6] Erat temporibus illis iucundus Metello illi

Numidico et eius Pio filio; audiebatur a M.

Aemilio; vivebat cum Q. Catulo et patre et filio;

a L. Crasso colebatur; Lucullos vero et Drusum

et Octavios et Catonem et totam Hortensiorum

domum devinctam consuetudine cum teneret,

adficiebatur summo honore, quod eum non

solum colebant qui aliquid percipere atque

audire studebant, verum etiam si qui forte

simulabant. Interim satis longo intervallo, cum

esset cum M. Lucullo in Siciliam profectus, et

cum ex ea provincia cum eodem Lucullo

decederet, venit Heracliam: quae cum esset

civitas aequissimo iure ac foedere, ascribi se in

eam civitatem voluit; idque, cum ipse per se

dignus putaretur, tum auctoritate et gratia

Luculli ab Heracliensibus impetravit.

[7] Data est civitas Silvani lege et Carbonis: "Si

qui foederatis civitatibus ascripti fuissent; si

tum, cum lex ferebatur, in Italia domicilium

habuissent; et si sexaginta diebus apud

praetorem essent professi." Cum hic domicilium

Romae multos iam annos haberet, professus est

apud praetorem Q. Metellum familiarissimum

suum. [8] Se non parliamo d’altro che della cittadinanza e della

[8] Si nihil aliud nisi de civitate ac lege dicimus, legge non dico nulla di più: la causa è stata difesa. Infatti

nihil dico amplius: causa dicta est. Quid enim quali di questi (punti), Grazio, potrebbe essere

horum infirmari, Grati, potest? Heracliaene esse confutato? Vorrai forse negare che Archia allora sia stato

tum ascriptum negabis? Adest vir summa registrato ad Eraclea?

auctoritate et religione et fide, M. Lucullus, qui

se non opinari sed scire non audisse sed vidisse,

non interfuisse sed egisse dicit. Adsunt

Heraclienses legati, nobilissimi homines: huius

iudici causa cum mandatis et cum publico

testimonio [venerunt]; qui hunc ascriptum

Heracliensem dicunt. His tu tabulas desideras

Heracliensium publicas: quas Italico bello

incenso tabulario interisse scimus omnis. Est

ridiculum ad ea quae habemus nihil dicere,

quaerere quae habere non possumus; et de

hominum memoria tacere, litterarum

memoriam flagitare; et, cum habeas amplissimi

viri religionem, integerrimi municipi ius

iurandum fidemque, ea quae depravari nullo

modo possunt repudiare, tabulas, quas idem

dicis solere corrumpi, desiderare.

[9] An domicilium Romae non habuit is, qui tot

annis ante civitatem datam sedem omnium

rerum ac fortunarum suarum Romae

conlocavit? At non est professus. Immo vero eis

tabulis professus, quae solae ex illa professione

conlegioque praetorum obtinent publicarum

tabularum auctoritatem. Nam--cum Appi

tabulae neglegentius adservatae dicerentur;

Gabini, quam diu incolumis fuit, levitas, post

damnationem calamitas omnem tabularum

fidem resignasset--Metellus, homo sanctissimus

modestissimusque omnium, tanta diligentia

fuit, ut ad L. Lentulum praetorem et ad iudices

venerit, et unius nominis litura se commotum

esse dixerit. In his igitur tabulis nullam lituram

in nomine A. Licini videtis.

[10] Quae cum ita sunt, quid est quod de eius

civitate dubitetis, praesertim cum aliis quoque

in civitatibus fuerit ascriptus? Etenim cum

mediocribus multis et aut nulla aut humili

aliqua arte praeditis gratuito civitatem in

Graecia homines impertiebant, Reginos credo

aut Locrensis aut Neapolitanos aut Tarentinos,

quod scenicis artificibus largiri solebant, id huic

summa ingeni praedito gloria noluisse! Quid?

cum ceteri non modo post civitatem datam, sed

etiam post legem Papiam aliquo modo in eorum

municipiorum tabulas inrepserunt, hic, qui ne

utitur quidem illis in quibus est scriptus, quod

semper se Heracliensem esse voluit, reicietur?

[11] Census nostros requiris scilicet. Est enim

obscurum proximis censoribus hunc cum

clarissimo imperatore L. Lucullo apud exercitum

fuisse; superioribus, cum eodem quaestore

fuisse in Asia; primis Iulio et Crasso nullam

populi partem esse censam. Sed--quoniam

census non ius civitatis confirmat, ac tantum

modo indicat eum qui sit census [ita] se iam tum

gessisse pro cive--eis temporibus quibus tu

criminaris ne ipsius quidem iudicio in civium

Romanorum iure esse versatum, et

testamentum saepe fecit nostris legibus, et adiit

hereditates civium Romanorum, et in beneficiis

ad aerarium delatus est a L. Lucullo pro consule. [12] Mi chiederai, o Grazio, perché mi compiaccia di

[12] Quaere argumenta, si qua potes: numquam quest’uomo con tanto entusiasmo.

enim his neque suo neque amicorum iudicio [xk la poesia, e più in generale la cultura, non sono solo

revincetur. Quaeres a nobis, Grati, cur tanto un sollievo dalla routine quotidiana, ma offrono un

opere hoc homine delectemur. Quia suppeditat supporto indispensabile all’esercizio della professione,

nobis ubi et animus ex hoc forensi strepitu hanno cioè una rilevanza pubblica]

reficiatur, et aures convicio defessae

conquiescant. An tu existimas aut suppetere

nobis posse quod cotidie dicamus in tanta

varietate rerum, nisi animos nostros doctrina

excolamus; aut ferre animos tantam posse

contentionem, nisi eos doctrina eadem

relaxemus? Ego vero fateor me his studiis esse Ecco, io confesso di essere dedito a questi studi:

deditum: ceteros pudeat, si qui se ita litteris

abdiderunt ut nihil possint ex eis neque ad

communem adferre fructum, neque in aspectum

lucemque proferre: me autem quid pudeat, qui

tot annos ita vivo, iudices, ut a nullius umquam

me tempore aut commodo aut otium meum

abstraxerit, aut voluptas avocarit, aut denique

somnus retardit? [13] Pertanto chi mi potrebbe riprendere o chi a buon

[13] Qua re quis tandem me reprehendat, aut diritto potrebbe adirarsi con me se avrò riservato per me

quis mihi iure suscenseat, si, quantum ceteris ad per approfondire questi studi tanto tempo quanto agli

suas res obeundas, quantum ad festos dies altri è concesso per trattare i propri affari, quanto per

ludorum celebrandos, quantum ad alias celebrare i giorni festivi dei giochi, quanto ad altri piaceri

voluptates et ad ipsam requiem animi et e allo stesso riposto dell’animo e del corpo, quanto altri

corporis conceditur temporum, quantum alii attribuiscono a prolungati banchetti, quanto infine al

tribuunt tempestivis conviviis, quantum denique tavolo da gioco, quanto al gioco della palla. E questa cosa

alveolo, quantum pilae, tantum mihi egomet ad mi si deve concedere tanto più xk da questi studi cresce

haec studia recolenda sumpsero? Atque hoc anche questa orazione e abilità che non mancò mai nei

ideo mihi concedendum est magis, quod ex his pericoli degli amici per quanto sia in me. E se questa cosa

studiis haec quoque crescit oratio et facultas; sembra un po’ leggera qualcuno, sento, da quale fonte io

quae, quantacumque in me est, numquam attinga, invero certamente quelle che sono le cose più

amicorum periculis defuit. Quae si cui levior importanti.

videtur, illa quidem certe, quae summa sunt, ex

quo fonte hauriam sentio.

[14] Nam nisi multorum praeceptis multisque [14] Infatti se io non mi fossi persuaso dalla giovinezza

litteris mihi ab adulescentia suasissem, nihil grazie agli insegnamento di molti e alle molte opere

esse in vita magno opere expetendum nisi letterarie che nulla deve essere cercato nella vita con

laudem atque honestatem, in ea autem ogni impegno se non la lode e l’onestà, nel perseguire la

persequenda omnis cruciatus corporis, omnia quale poi devono essere considerate un nulla tutte le

pericula mortis atque exsili parvi esse ducenda, sofferenze del corpo tutti i pericoli di morte e di esilio,

numquam me pro salute vestra in tot ac tantas non mi sarei mai buttati per la vostra salute e in tante e

dimicationes atque in hos profligatorum così grandi lotte e in questi attacchi quotidiani degli

hominum cotidianos impetus obiecissem. Sed uomini perversi. Ma pien tutti sono i libri, piene le voci

pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, dei sapienti, piena l’antichità degli esempi, i quali

plena exemplorum vetustas: quae iacerent in (esempi) si troverebbero tutti nelle tenebre, se la luce

tenebris omnia, nisi litterarum lumen accederet. delle lettere non si avvicinasse. Quante immagini chiare

Quam multas nobis imagines--non solum ad di uomini valorosissimi hanno lasciato a noi gli scrittori

intuendum, verum etiam ad imitandum-- greci e latini non solo per conoscerli ma anche per

fortissimorum virorum expressas scriptores et imitarli! Che io [rif. Alle imagines] proponendo a me

Graeci et Latini reliquerunt? Quas ego mihi sempre nell’amministrare lo stato, conformavo l’animo

semper in administranda re publica proponens e la mia mente con la stessa riflessione sugli uomini più

animum et mentem meam ipsa cognitatione grandi.

hominum excellentium conformabam.

[15] Quaeret quispiam: "Quid? Illi ipsi summi [15] Qualcuno potrebbe domandare: “Ma come?

viri, quorum virtutes litteris proditae sunt, Proprio quei grandi uomini, le cui eccellenti qualità

istane doctrina, quam tu effers laudibus, eruditi furono immortalate nelle opere letterarie, furono essi

fuerunt?" Difficile est hoc de omnibus stessi uomini dotati di quella cultura che tu esalti?” In

confirmare, sed tamen est certe quod verità sarebbe difficile dimostrarlo di tutti, ad ogni

respondeam. Ego multos homines excellenti modo però ecco e ben precisa la mia risposta. Io

animo ac virtute fuisse, et sine doctrina naturae riconosco che molti uomini furono intellettualmente e

ipsius habitu prope divino per se ipsos et moralmente elevati anche senza essere colti, e che per

moderatos et gravis exstitisse, fateor: etiam una naturale predisposizione quasi divina siano da se

illud adiungo, saepius ad laudem atque virtutem stessi diventati equilibrati e saggi; aggiungo anzi che non

naturam sine doctrina quam sine natura di rado a conseguire gloria e valori servirono più le doti

valuisse doctrinam. Atque idem ego contendo, naturali senza la cultura che non la cultura senza le doti

cum ad naturam eximiam atque inlustrem naturali. Ma nello stesso tempo sostengo che quando

accesserit ratio quaedam conformatioque ad una natura virtuosa e splendida si aggiunge una

doctrinae, tum illud nescio quid praeclarum ac profonda formazione culturale, allora non può che

singulare solere exsis