Traduzione dal Latino all'Italiano di Nova Officina, Libri Scolastici

Contemptu paucitatis hostium, Galli, sine respectu pericolo rum in proelium ruebant; sed Delphi eos summo montis vertice saxis et armis obruebant. Repente etmpli antistites, cum insignibus atque infulis, pavidi, in primam aciem procurrunt, clamitantes se vidisset ipsum Apollinem delisintem in templum per culminis fastigium, nec oculis tantum perspexisse sed audisse etiam stridorem dei arcus at strepitum armorum. His vocibus incense, omnes in Proelium prosiliunt. Presentiam dei ipsi Galli senserunt: nam terrae motu portio montis abrupta barbarorum exercitum stravit; deinde tempestas grandine et frigore saucios absumpsit.

Cum Lacedaemonii Messenios armis vincere non possent, missis legatis, oraculum Delphicum consuluerunt de belli eventu. Iis responsum est ut novum ducem ab Atheniensibus peterent, qui in contemptum Tyrtaeum poetam, claudum altero pede, miserunt. Spartani, tribus proeliis fusi, ad tantam desperationem adducti sunt ut reges eorum reducere exercitum in animo haberent. Sed intervenit Tyrtaeus, carmina sua exercitui pro contione recitans, in quibus hortamenta virtutis conscipserat. His carmini bus tantum ardorem militi bus inieci ut, cum in pugnam ardentissimo animo concurrissent, hostes profligaverint et fugaverint.

Duas gravissimas clades Octavianus Augustus in Germania accepit: alteram, in qua imperii summam tenebat Lollius, alteram, in qua exercitus dux erat Varus. Multo gravior quam Lolliana fuit Variana clades: nam Varus tres legiones perdidit cum suis legatis et omnibus auxiliis. Post Varianam cladem Augustus tanto dolore affectus est ut saepe caput foribus illideret vociferans: “Quintili Vare, mihi redde legiones meas”. Et diem cladis quotannis maestum habuit ac lugubrem. Cito tanem rem republicam ad meliorem statim vertit.

Graecia Europae parva terra est, sed fama Graecorum totum mundum peragravit et vere nos filii Graeciae sumus. Industria eximium ornamentum Graecorum erat et, quia non fecundam humum habebant, imprimis commercia maritima exercebant et mercaturae dediti erant. Corinthus, Graeciae oppidum, in Isthmo posita, magno navigiorum et nautarum numero nota est. Graeci nautae pelagus animose findebant neque procellarum insidias vel pericula timebant, sed usque ad extremas terras navigabant. Inter Graecos Lacedaemonii arma, proelia, bella praesertim diligebant, Athenarum incolae contra Musas maxime colebant. Divorum domicilium Olympus erat. In viis et plateis Athenarum, Spartae, Corynthi, Thebarum, et in insulis vel in Asiae oris, quo Graeci multas colonias deducebant, magnifica templa divum erant. Etiamnunc in Graecia monumenta antiqua et claras reliquias visere licet.

Orgetorix, nobilissimus inter Helvetios, suis civibus suaserat ut ex suis finibus exirent et totius Galliae imperio poterentur. Duo erant itinera, quibus domo exire poterant: unum per Sequanos, alterum per Provinciam Romanam. Sed, cum Caesar per provinciam trasenundi facultatem eis non dedisset, relinquebatur una per sequanos via, quia, si ab Sequanis impediretur, propter angustias ire non poterant. Sequanis cum sua sponte persuaderi non posset Helvetii legatos ad Dumnorigem Aeduum mittunt ut per eum a Sequanis traseundi facultatem impetrarent. Dumnorix gratia et largitione apud eos plurimi austimabatur.

Ut populus cum senatu pacem feceret, Menenius Agrippa utilem sermonem fecit:"olim corporis membra, ventrem otiosum cernentia, suum ministerium inerti domino negaverunt. Sed tali modo etiam ea deficiebant. Nam venter quia cibum non accipiebat, per omnia membra atque artus eum distribuere non poterat. Quapropter discordiam deposuerunt et pacem cum ventre fecerunt ne suas vires perderent. sic senatui et populo quasi unum corpus est: discordia pereunt, concordia valent". Tali sermone concordiam inter senatum et plebem fecit. Deinde plebs magistratus suos contra superbiam nobilitatis et patrum creavit ut libertatem populi defenderent. Magistratus plebis tribunos appellamus.

Lysander, cum vellet reges Lacedaemone tollere, sentiebat id se sine opere deorum facere non posse, quod Lacedaemonii omnia ad oracula referre consuerant. Primum Delphicum oraculum corrumpere conatus est. Hinc quoque repulus, dixit se vota suscepisse, quae Iovi Hammoni solveret, existimans se Afros facilius corrupturum. Hac spe cum profectus esset in Africam, ubi id oraculum erat, multum eum antistites Iovis fefellerunt. Nam non solum corrumpi non potuerunt, sed etiam legatos Lacedaemonem miserunt, qui Lysandrum accusarent quod sacerdotes fani corrumpere conatus esset. Accusatus hoc crimine iudicumque absolutus sententiis, Orchomeniis missus subsidio, qui contra Thebanos bellum gerebant, occisus est a Thebanis in proelio apud Haliartum. Post mortem in domo eius oratio scripta reperta est in qua suadet Lacedaemoniis ut regiam potestatem dissolverent.

Numidarum rex Iugurtha in spem victoriae venerat et statuerat contra Romanos intra paucos dies in aciem descendere et proelium omnibus viribus committere. Erat inter castra barbarorum et Romanos satis lata planities. Ubi dies statuta venit, prima luce, Numidarum exercitui Iugurthae tibicines cornibus et bucinis signum pugnae dederunt. Tunc omnes celeri cursu ad congressum procucurrerunt. Initio Romanorum copiae tela exceperunt et impetum equitatus Numidarum sustinuerunt: sic usque ad meridiem ordines aciei servati sunt. Tandem equitatus Romanorum a sinistro cornu in planitiem cucurrit et multitudo sagittariorum et funditorum Iugurthae in acie nn resistit atque lento gradu paulisper recessit. Ubi rem difficilem et suos cedentes Iugurtha vidit, extremam perniciem nn exspectavit neque pugnam protraxit, sed receptui signum dedit et in castra sua exercitum reduxit.

Romanus senatus, quia in urbe gravis pestilentia saeviebat, oraculi monitu, decem legatos cum Quinto Ogulnio principe, ad Aesculapii templum in Greciam miserunt ut dei effigiem in Italiam deportarent et finem rebus adversis facerent. In templo apud Epidaurum urbem ingens simulacrum Aesculapii erat, mirae speciei. Cum legati Romanorum in templum intraverunt, ad simulacrum dei anguis, venerabilis potius quam horribilis speciei, venit et postea cum simulacro in navem ascendit et apud tabernaculum Ogulnii stetit. Ut navis ad Tiberim pervenit, anguis in proximam Tiberinam insulam desiluit et ibi per multos dies immobilis iacuit. Cum aedem senatus Romanus Aesculapio dedicavisset, pestilentis perniciei exitus fuit.

Ubi Mausolus, Cariae rex, de vita decessit, Artemisia, uxor eius, marito sepulcrum magnificum extruxit, quod veteres scriptores inter septem orbis mirabilia posuereunt. Sepulcrum Manibus Mausoli sollemni ritu dicavit Artemisia et, ut eum honoraret, certamen poeticum in eius honorem cum amplis muneribus instituit. Ad certamen venerunt multi nobiles viri, ingenio praestantes, ex omnibus Asiae et Graeciae urbibus. Etiam Isocrates Atheniensis, princeps oratorum Graecorum, venit. In certamine tamen Theopompus vicit, clarus rerum scriptor.