Traduzione dal Latino all'Italiano di Le Ragioni del Latino, Libri Scolastici

Antiqui Italiae populi multos dos atque multas deas colebant, Dianam praesertim et Vestam et Minervam inter deas; Saturnum, Mercurium, Neptunum, Bacchum inter deos. Nominatim Diana silvarum dea ac regina erat, Vesta vitae domesticae, et Minerva sapientae dea. Saturno, antiquo deo Italico, Romani saepe consecrabant sumptuosa templa, ubi publicum aerarium custodiebant. Deorum nuntius, mercaturae et divitiarum patronus Mercurius erat; caduceo animas in regnum mortuorum ducebat. Aquarum deus et nautarum patronus Neptunus erat. Antiqui Italiae incolae in promunturiis splendida templa ac statuas Neptuno aedificant. Deus undas adsidue agibat vel repente sedabat.

Antiqui Romani praesertim in oris maritimis Campaniae ferias agebant. Coelum Campaniae erat nitidum et serenum; solum erat fecundum et limpidis aquis laetum. Ibi pulchras villas aedificabant et ornabant statuis et fonticulis. Multae villae erant splendidae silvis et hortis. Ubi olim erant villae, nunc sunt vineta et pomaria, ubi erant statuae, ibi sunt piri, mali, cerasi; ubi antiqui Romani laeta otia agebant, ibi coloni Campani terram arant et seminant, poma colligunt et vindemiant: gaudent maxime copia frumenti et pomorum.

Roma, olim terrarum domina, Latinam linguam divulgabat ubi Romanorum militiae incolaeque colonias constituebant. Latina lingua Romanorum scientiam peritiamque docebat, adhuc Romanorum sapientia prudentiaque vitam nostram alit. Non solum Italiae, sed etiam Europae incolae olim Latina lingua dicebant et dicunt. Italica lingua Latinae linguae filia est; si Latinam linguam curamus, Italicam linguam melius discimus et disciemus. In schola multas horas in Romanorum litteris historia grammaticaque discipuli consumunt. Nam Latinam linguam discere est antiqua experientia vivere et bonam laetitiam impetrare.

Audacissimi nautae et callidissimi mercatores antiqui Graeci fuerunt: quare in omnibus oris maris florentissimas colonias possidebant. Etiam in artibus maiorem famam quam Romani obtinuerunt; nam clarissimi artifices erant et, in maxima Graecarum urbium parte, templa et aedificia publica et simulacra perfectissimae pulchritudinis videre licebat. Scripta quoque Graecorum elegantiora et venustiora sunt quam Romanorum: carmina, orationes, philosophiae libri maiore elegantia praediti sunt. Homerus exemplum maxime insigne praebet: nam Homeri, antiquissimi omnium poetarum, gloria semper florentissima est. Clarissimum quidem est Socratis quoque nomen: nostris temporibus non minus quam antiquis admirationem maximam movet.

M.Cato in omnibus rebus fuit singularis industriae:nam et agricola sollers et iuris peritus et magnus imperator et laudabilis orator et cupidissimus litterarum fuit.In senectute scripsit historias.Earum sunt libri septem.Primus continet res gestas regum populi Romani,secundus et tertius continent origines cuiusque civitatis Italicae.In quarto autem libro bellum Punicum est primum,in quinto secundum.Haec omnia Cato narravit capitulatim.Pari modo narravit reliqua bella usque ad illud contra Lusitanos;atque horum bellorum duces non nominavit sed nine nominibus res gestas notavit.

Ti.Sempronius Gracchus tribunus plebis legem tulit adversus voluntatem senatus et equetris ordinis, ne quis plus quam mille iugera agri publici possideret; sed in tantum furorem evasit ut se et Gracchum fratrem et Appium Claudium socerum triumviros ad agros dividendos crearet. Promulgavit et aliam agrariam,ut ager publicus latior fieret. Deinde ostendit se legem laturum esse,ut regis Attali pecunia plebi divideretur: nam heredem populum Romanum reliquerat Attalus rex Pergami. Tot indignitatibus senatus graviter commotus est. Quare, cum iterum tribunus plebis Gracchus fieri vellet, in Capitolio ab optimatibus occisus est, iuctus primum fragmentis subselli et inter alios qui in eadem seditione occisi erant, insepultus in flumen proiectus.

Nonnulli scriptores tradunt Pisistratum tyrannum primum Athenis bibliothecas instituisse, in quibus libri disciplinarum liberalium ab omnibus legi possent. Deinde studiosius et accuratius ipsi Athenienses bibliothecas auxerunt. At postea omnem illam librorum copiam Xerxes, cum Athenas cepisset, urbe ipsa praeter arcem incensa, abstulit atque in Persidem asportavit. Hi porro libri universi, multis post tempestatibus, Seleucus rex, qui appellatus est Nicanor, ut Athenas referrentur curavit. Ingens postea numerus librorum in Aegypto a Ptolemaeis regibus vel conquisitus vel confectus est ad milia septingenta voluminum: sed ea omnia, bello priore Alexandrino, dum diripitur ea civitas, a militibus auxiliariis casu, non sponte neque opera consulta, incensa sunt.

Die quo, apud Pharsalum, Caesar victoriam consecutus erat, Antiochiae in Syria bis tantus exercitus clamor et signorum sonus exauditus est ut in muris armata civitas discurreret. Hoc idem Ptolemaide accidit. Pergami,in occultis ac reconditis templi partibus,quo praeter sacerdotes adire fas non est, tympana sonuerant. Item Tallibus,in templo Victoriae, ubi Caesaris statuam consecraverant, palma per eos dies inter coagmenta lapidum ex pavimento exstitisse ostendebatur.

Antiquissimis temporibus primi in Asia Assyrii regnum condidisse feruntur. Quorum rex Ninus, primum finitimis, tum aliis populis perdomitis, totius Orientis populos subegit. Postremo illi bellum cum Zoroastre, rege Bactrianorum, fuit,qui primus dicitur artes magicas invenisse siderumque motus diligentissime spectasse. Hoc occiso etiam ipse decessit, relicto impubere filio Ninya et uxore Semiramide. Semiramis, nec filio immaturo ausa tradere imperium, nec ipsa palam capessere, sexum dissimulans, brachia et crura velamentis, caput tiara tegit; et, ne novo habitu aliquid occultare videretur, eodem modo etiam populum vestiri iussit; sic Semiramis primis regni initiis Ninyas esse credita est. Magnas deinde res gessit, ita ut mulier etiam viros virtute superare videretur. Babyloniam condidit muroque urbem cocto latere circumdedit, Aethiopiam imperio adiecit et Indis bellum intulit. Ad postremum a filio interfecta est, cum duo et quadraginta annos post Ninum regnavisset.

Reperio apud scriptores senatoresque eorundem temporum Adgandestrii principis Chattorum lectas in senatu litteras, quibus mortem Arminii promittebat si patrandae neci venenum mitteretur, responsumque esse non fraude neque occultis, sed palam et armatum populum Romanum hostis suos ulcisci. Qua gloria aequabat se Tiberius priscis imperatoribus qui venenum in Pyrrum regem vetuerant prodiderantque. Ceterum Arminius abscedentibus Romanis et pulso Maroboduo regnum adfectans libertatem popularium adversam habuit, petitusque armis cum varia fortuna certaret, dolo propinquorum cecidit: liberator haud dubie Germaniae et qui non primordia populi Romani, sicut alii reges ducesque, sed florentissimum imperium lacessierit, proeliis ambiguus, bello non victus.