Traduzione dal Latino all'Italiano di Latino di Base, Libri Scolastici

De voluptate antiqui philosophi diversas sententias exprompserunt. Epicurus voluptatem summum bonum esse putat, Antisthenes, philosophus Socraticus, summum malum esse dicit. Academici philosophi voluptatem et dolorem duo mala esse affirmant. Zeno, philosophus Stoicus, censet voluptatem esse indifferens, id est neque bonum neque malum. Critolaus Peripateticus, denique, ait et malum esse voluptatem et multa alia mala parere, id est iniurias, desidias, obliviones, ignaviam.

Canis et gallus, cum societatem fecissent, iter simul faciebant. Sub vesperum constituerunt et locum ut quiescerent quaesiverunt; tum gallus in arboris ramum ascendit et canis apud arboris radices recubuit. Prima luce gallus, sic ut eius mos est, cecinit. Vulpes, galli cantu audito, accurrit et, cum sub arboris ramo constitisset, dixit: “Descende, amice, ut te amplecti possim; nullum animal enim audivit tam suavi voce praeditum”. Gallus, cum vulpis calliditatem cognosceret, respondit: “Ianitor meus apud arboris radices dormit; excita eum, amica, ut tibi ianuam aperiat”. Itaque vulpes, gallum dolo vorare exoptans, a cane capta laniataque est.

Prima hominum aetas a poëtis “aetas aurea” appellatur, quia prisci homines sub dei Saturni regno sine curis ac laboris, sine morbis doloribusque vitam beatam agebant. Nam ver perpetuum erat: terra inarata flores frugesque dabat atque arbores sponte poma praebebant. Sed postquam Iuppiter regnum Saturni patris usurpavit, anni tempora in terra apparuerunt: ob frigidus hiemis vel aestatis calorem homines in morbos incidebant atque eorum animi curis opprimebantur. Terra numquam sponte, ut antea, segetes ferebat sed solum assiduo agricolarum labore necessaria alimenta hominibus praebebat. Quare poëtae hanc secundam hominum aetatem “argentea” appellant.

Galli de Alpibus in Italiam descenderunt et totam regionem ferro ignique vastaverunt. Mortis terror hostiumque formido omnes urbium incolas repente invaserunt. Statim contra ingentes barbarorum copias consul cum duabus legionibus a Romanis missus est sed Galli consulem eiusque legiones petiverunt et acri proelio apud Alliam flumen vicerunt, postea Romam accesserunt. Tum Romani, formidine capti, Urbem reliquerunt et cum senibus, mulieribus liberisque in silvas confugerunt. Barbari sine periculo ad urbem pervenerunt et Capitolium, Romae arcem, obsederunt. Iam Galli arcis moenia ascendebant, cum repente vigiles anseres acribus clangoribus Marcum Manlium, Capitolium custodem, e somno excitaverunt. Tum Manlius Romanos milites vocavit, qui ingenti vi pugnaverunt et Gallos reppulerunt: itaque Capitolium a Barbarorum insidiis liberatum est et Romam anserum clangoribus servata est.

Olim Minos, Cretensium rex, cum copiis suis litora Argolidis, regionis Graeciae, vastabat atque urbem Megaram obsidebat. Megarensium rex tum erat Nisus, qui in capite inter canos capillos crinem purpureum habebat, perpetuitatis regni sui tutelam. Nam Apollinis oraculum regi hoc responsum dederat: “Donec, Nise, in capite tuo crinis purpureus manebit, tu regnum tuum servabis”. Sed Scylla, Nisi filia, Minoem, hostium regem, vehementer amabat atque eius victoriam exoptabat: itaque patrem patriamque ob amorem prodit. Crinem patri in somno recidit, postea per hostium castra ad Minois tabernaculum currit ac regi dicit: “Ego, Scylla, Nisi filia, tibi amoris mei pignus ac patriam meam trado; nam si crinem purpureum patris mei habebis, Megarensium copias vinces atque urbem expugnabis”. Sed horrendum scelus animum regis turbat. Asperis verbis Minos Scyllae proditionem vituperat et virginem e Cretensium castris expellit; postea cum Megarensibus bellum componit et ad Cretam revertit. Scylla, quia iram ac vindictam patris timebat, in mare se precipitat, sed miserae virginis fortuna ad misericordiam movet deos, qui in cirem, avem marinam fulvis pennis, Scyllam convertunt.

Olim Syriae orae a Phoenicibus, peritis nautis callidisque mercatoribus, habitabantur. Phoenices agros non colebant, quia eorum terra frugifera non erat, sed ex ligno procerarum arborum, quae in regione crescebant, neves exstruebant. Quia periti animosique nautae erant, pelagus peragrabant, asperos ventos tempestatesque saevas non timebant, in remotas regiones Oceani magna cum audacia saepe navigabant. In eorum peregrinationibus multas colonias in insulis Mediterranei condiderunt. Inter Phoenicum colonias eminebat Carthago, in Africa posita. Phoenices etiam industrii mecatores erant et cum multis nationibus mercaturam faciebant: ex Britannis Hispanisque metalla, ex Graecis vasa, ex Afris ebur, ex Indis gemmas margaritasque importabant.

Socrates, cum de immortalitate animi diu disputavisset, cum moriendi tempus ei venit, rogatus est a discipulo Critone ubi et quomodo sepeliri vellet. Tum: “Multam vero – inquit – operam frustra consumpsi; tibi enim non persuasi me hinc avolaturum (esse) neque hic mei quicquam relicturum”. Quo responso Socrates ostendit se de sepultura minime sollicitum esse. Diogenes autem proici se iussit inhumatum, cum mortuus esset. Tum amici: “Num volucribus ac feris te proiciemus?”. “Bacillum – inquit Diogenes – apud me ponite, ut eo impediam quonimus ferae me lanient.”. “Quomodo poteris? - Inquiunt illi – Non enim senties!”. Tum ille: “Quid igitur mihi ferarum laniatus oberit, si nihil sentiam?”. Anaxagoras, cum Lampsaci moreretur, rogatus est ab amicis velletne Clazomenas, patriam suam, post mortem ferri. “Necesse non est – inquit – undique enim ad inferos tantundem viae est.”.

Olim mus rusticus urbanum murem, veterem amicum suum, ad cenam in paupere cavo invitavit et hospiti in humili mensa ciceres et uvas aridas et duras vicini nemoris glandes apposuit. Urbanus mus vix vilem cibum dente superbo tangebat et rustica alimenta contemnebat. Tandem sic exclamavit: “Cur, amice, vitam tam miseram ruri agis? Veni mecum in urbem, ubi magnam cibi suavis copiam invenies et beatus sine curis vives”. Placuit consilium rustico muri et in magnifica domum urbanam cum comite migravit. Ibi, dum tranquilli securique cenant atque delicatas dapes gustant, subito canum latratus resonant atque servi irrumpunt. Mures territi per totum conclave currunt et refugium petunt. Tum mus rusticus urbano muri dicit: “Salve, amice mi; tu in urbe mane cum exquisitis cibis tuis, ego rus reverto, ad meam pauperam sed securam vitam”.

Lupus macie confectus cani perpasto occurrit. Huic ille dicit: “Quomodo ego, qui te fortior sum, fame pereo, tu autem nites?”. Canis, vicinam domum ei ostendes, simpliciter respondit: “Illam domum custodio, igitur dominus mihi ossa et carnem de mensa sua iactat. Tibi quoque dominus meus ossa carnemque dabit, si illi idem officium praestabis. Sic domi securus vive nec iam in silvis vitam asperam trahes nives imbresque ferens. Veni ergo mecum, ad dominum te ducam!”. Lupus, laetus, canem sequitur sed, dum procedunt, aspicit canis collum catena attritum. Tum canem interrogat: “Quare est huius rei causa, amice?”. Respondit ille: “Nihil est! Servi me interdiu alligant quia acrior sum”. Tum lupus exclamat: “Non iam tibi invideo, canis! Ista mihi non placent. Ventris causa libertatem amittere nolo!”. Sic, libertatem catenae anteponens, lupus ad asperam in silvis vitam redit.

Stulti utilia contemnentes, inutilia laudantes saepe in perniciem incurrunt: hoc nos monet Phaedrus poëta in fabella nota. Cervus olim ad fontem venit viditque in liquore effigiem suam. Ibi, dum ramosa laudat cornua crurumque nimiam tenuitatem vituperat, subito resonant venatorum voces latratusque canum qui perventuri sunt. Tum cervus territus advolat per campum fuga salutem petens: cursu levi canes eludit et in silvam pervenit. Sed ibi arborum rami cornua cervi retinent et mox canes eum saevis morsibus lacerant. Tum miser cervus e vita excedens inter gemitus dicit: “Quam stultus fui! Crura, quae contempseram, mihi utilia fuerunt, cornua autem, quae laudaveram, causa perniciei meae fuerunt”.