Versione originale in latino
Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est
tempestas totoque autumni incanduit aestu
et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum, 480
corrupitque lacus, infecit pabula tabo.
nec uia mortis erat simplex; sed ubi ignea uenis
omnibus acta sitis miseros adduxerat artus,
rursus abundabat fluidus liquor omniaque in se
ossa minutatim morbo conlapsa trahebat. 485
saepe in honore deum medio stans hostia ad aram,
lanea dum niuea circumdatur infula uitta,
inter cunctantis cecidit moribunda ministros;
aut si quam ferro mactauerat ante sacerdos,
inde neque impositis ardent altaria fibris, 490
nec responsa potest consultus reddere uates,
ac uix suppositi tinguntur sanguine cultri
summaque ieiuna sanie infuscatur harena.
hinc laetis uituli uulgo moriuntur in herbis
et dulcis animas plena ad praesepia reddunt; 495
hinc canibus blandis rabies uenit, et quatit aegros
tussis anhela sues ac faucibus angit obesis.
labitur infelix studiorum atque immemor herbae
uictor equus fontisque auertitur et pede terram
crebra ferit; demissae aures, incertus ibidem 500
sudor et ille quidem morituris frigidus; aret
pellis et ad tactum tractanti dura resistit.
haec ante exitium primis dant signa diebus:
sin in processu coepit crudescere morbus,
tum uero ardentes oculi atque attractus ab alto 505
spiritus, interdum gemitu grauis, imaque longo
ilia singultu tendunt, it naribus ater
sanguis, et obsessas fauces premit aspera lingua.
profuit inserto latices infundere cornu
Lenaeos; ea uisa salus morientibus una. 510
mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti
ardebant, ipsique suos iam morte sub aegra
(di meliora piis, erroremque hostibus illum!)
discissos nudis laniabant dentibus artus.
ecce autem duro fumans sub uomere taurus 515
concidit et mixtum spumis uomit ore cruorem
extremosque ciet gemitus. it tristis arator
maerentem abiungens fraterna morte iuuencum,
atque opere in medio defixa reliquit aratra.
non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt 520
prata mouere animum, non qui per saxa uolutus
purior electro campum petit amnis; at ima
soluuntur latera, atque oculos stupor urget inertis
ad terramque fluit deuexo pondere ceruix.
quid labor aut benefacta iuuant? quid uomere terras 525
inuertisse grauis? atqui non Massica Bacchi
munera, non illis epulae nocuere repostae:
frondibus et uictu pascuntur simplicis herbae,
pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu
flumina, nec somnos abrumpit cura salubris.
Traduzione all'italiano
Quivi già per corrotte aure un'infausta
sorse stagione e per tutto d'autunno
l'arsura imperversò mettendo a morte
ogni schiatta d'armenti e d'animali,
e guastò l'acque, fé' marcire i paschi.
Ne semplice di morte era la via,
ma poi che un'ignea per le vene tutte
diffusa sete le infelici aveva
membra risecche, un fluido umore invece
sovrabbondava che in sé tutte a pezzi
le disfatte dal male ossa traea.
Sovente a mezzo il sacrificio l'ostia
ritta a l'aitar, mentre col niveo nastro
cingono il lino de la benda, cadde
tra gl'intenti ministri moribonda;
o se altra già col ferro il sacerdote
avea colpita, de le imposte fibre
non ardon l'are, ne può dar responsi
il consultato vate; da le gole
appena rosso esce il coltello, e il suolo
d'aride chiazze a fiore a fior s'imbruna.
Così per tutto moiono i vitelli
ne' prati erbosi, ed a' presepi colmi
le dolci vite spirano: la rabbia
entra ne' cani docili, ed infermi
i porci squassa una tosse affannosa
con tumide le fauci soffocati.
Langue senza mercé di sue bravure
ne voglia d'erbe il trionfai cavallo,
via si rifugge da le fonti e batte
spesso il terren col pie: bassi gli orecchi,
ivi intomo un sudor vario, ben diaccio
su la morte; la pelle inaridisce
e si sente a toccarla tutta scabra.
Questi avanti la fine offrono segni
ne' primi dì, ma se in processo il morbo
prende a incrudir, allor focosi gli occhi
e tratto su dal profondo il respiro,
grave talor d'un rantolo; e incavati
tendono i fianchi con lungo singulto:
vien da le nari un fosco sangue, e preme
aspra la lingua le ostruite fauci.
Giovò introdurre con un corno in bocca
lenèo liquor; sola salute apparve
per i morenti, ma rovina in breve
era ciò stesso: di furor rifatti
ardeano, e a l'orlo de la triste morte
- o Dei, a' buoni date meglio e tanta
enormezza a' nemici - da sé stessi
sbranavan sé con gli scoperti denti.
Ecco fumante sotto il vomer duro
il toro cade e vomita di bocca
sangue schiumoso ne' rantoli estremi.
Via va dolente l'arator staccando
dal fraterno morir mesto il giovenco
e a mezzo il solco abbandonò l'aratro.
Non l'ombra de le selve alte, non sanno
la voglia ridestar morbidi prati,
non il rivo che giù pe' sassi scende
più schietto de l'elettro a la campagna:
stremati sono gli affossati fianchi
e pesa uno stupor sugli occhi inerti
e piomba verso terra la cervice.
Il lavoro che giova e il bene fatto?
che la diffidi terra aver solcato
col vomere? Eppur non massici doni
di Bacco o nocque lor varia vivanda:
vivon di frasche e semplici gramigne,
son tazze i fonti vivi e i fiumi in corsa,
ne pensier turba i sonni salutari.