Traduzione dal Latino all'Italiano di Satire (Sermones), Orazio

Qui fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem seu ratio dederit seu fors obiecerit, illa contentus vivat, laudet diversa sequentis? "O fortunati mercatores" gravis annis miles ait, multo iam fractus membra labore; contra mercator navim iactantibus Austris: "Militia est potior. Quid enim? Concurritur: horae momento cita mors venit aut victoria laeta". Agricolam laudat iuris legumque peritus, sub galli cantum consultor ubi ostia pulsat; ille, datis vadibus qui rure extractus in urbem est, solos felicis viventis clamat in urbe. Cetera de genere hoc - adeo sunt multa - loquacem delassare valent Fabium. Ne te morer, audi, quo rem deducam. Si quis deus "en ego" dicat "iam faciam quod voltis: eris tu, qui modo miles, mercator; tu, consultus modo, rusticus: hinc vos, vos hinc mutatis discedite partibus. Eia, quid statis?" nolint. Atqui licet esse beatis. Quid causae est, merito quin illis Iuppiter ambas iratus buccas inflet neque se fore posthac tam facilem dicat, votis ut praebeat aurem? Praeterea, ne sic ut qui iocularia ridens percurram: quamquam ridentem dicere verum quid vetat? Ut pueris olim dant crustula blandi doctores, elementa velint ut discere prima: sed tamen amoto quaeramus seria ludo: ille gravem duro terram qui vertit aratro, perfidus hic caupo, miles nautaeque, per omne audaces mare qui currunt, hac mente laborem sese ferre, senes ut in otia tuta recedant, aiunt, cum sibi sint congesta cibaria: sicut parvola - nam exemplo est - magni formica laboris ore trahit quodcumque potest atque addit acervo quem struit, haud ignara ac non incauta futuri. quae, simul inversum contristat Aquarius annum, non usquam prorepit et illis utitur ante quaesitis sapiens, cum te neque fervidus aestus demoveat lucro neque hiems, ignis mare ferrum, nil obstet tibi, dum ne sit te ditior alter. Quid iuvat inmensum te argenti pondus et auri furtim defossa timidum deponere terra? Quod, si conminuas, vilem redigatur ad assem? At ni id fit, quid habet pulcri constructus acervus? Milia frumenti tua triverit area centum: non tuus hoc capiet venter plus ac meus: ut, si reticulum panis venalis inter onusto forte vehas umero, nihilo plus accipias quam qui nil portarit. Vel dic quid referat intra naturae finis viventi, iugera centum an mille aret? "At suave est ex magno tollere acervo". dum ex parvo nobis tantundem haurire relinquas, cur tua plus laudes cumeris granaria nostris? Ut tibi si sit opus liquidi non amplius urna vel cyatho et dicas "Magno de flumine mallem quam ex hoc fonticulo tantundem sumere". Eo fit, plenior ut siquos delectet copia iusto, cum ripa simul avolsos ferat Aufidus acer. At qui tantuli eget quanto est opus, is neque limo turbatam haurit aquam neque vitam amittit in undis. At bona pars hominum decepta cupidine falso "Nil satis est", inquit, "quia tanti quantum habeas sis": quid facias illi? Iubeas miserum esse, libenter quatenus id facit: ut quidam memoratur Athenis sordidus ac dives, populi contemnere voces sic solitus: "Populus me sibilat, at mihi plaudo ipse domi, simul ac nummos contemplor in arca". Tantalus a labris sitiens fugientia captat flumina - quid rides? Mutato nomine de te fabula narratur: congestis undique saccis indormis inhians et tamquam parcere sacris cogeris aut pictis tamquam gaudere tabellis. Nescis, quo valeat nummus, quem praebeat usum? Panis ematur, holus, vini sextarius, adde quis humana sibi doleat natura negatis. An vigilare metu exanimem, noctesque diesque formidare malos fures, incendia, servos, ne te conpilent fugientes, hoc iuvat? Horum semper ego optarim pauperrimus esse bonorum. At si condoluit temptatum frigore corpus aut alius casus lecto te adflixit, habes qui adsideat, fomenta paret, medicum roget, ut te suscitet ac reddat gnatis carisque propinquis? Non uxor salvum te volt, non filius; omnes vicini oderunt, noti, pueri atque puellae. Miraris, cum tu argento post omnia ponas, si nemo praestet, quem non merearis, amorem? An si cognatos, nullo natura labore quos tibi dat, retinere velis servareque amicos, infelix operam perdas, ut siquis asellum in campo doceat parentem currere frenis? Denique sit finis quaerendi, cumque habeas plus, pauperiem metuas minus et finire laborem incipias, parto quod avebas, ne facias quod Ummidius quidam; non longa est fabula: dives ut metiretur nummos, ita sordidus, ut se non umquam servo melius vestiret, ad usque supremum tempus, ne se penuria victus opprimeret, metuebat. At hunc liberta securi divisit medium, fortissima Tyndaridarum. "Quid mi igitur suades? ut vivam Naevius aut sic ut Nomentanus?" pergis pugnantia secum frontibus adversis conponere: non ego avarum cum veto te, fieri vappam iubeo ac nebulonem: est inter Tanain quiddam socerumque Viselli: est modus in rebus, sunt certi denique fines, quos ultra citraque nequit consistere rectum. Illuc, unde abii, redeo, qui nemo, ut avarus, se probet ac potius laudet diversa sequentis, quodque aliena capella gerat distentius uber, tabescat neque se maiori pauperiorum turbae conparet, hunc atque hunc superare laboret. Sic festinanti semper locupletior obstat, ut, cum carceribus missos rapit ungula currus, instat equis auriga suos vincentibus, illum praeteritum temnens extremos inter euntem. Inde fit, ut raro, qui se vixisse beatum dicat et exacto contentus tempore vita cedat uti conviva satur, reperire queamus. Iam satis est. Ne me Crispini scrinia lippi conpilasse putes, verbum non amplius addam.

Egressum magna me accepit Aricia Roma hospitio modico; rhetor comes Heliodorus, Graecorum longe doctissimus; inde Forum Appi differtum nautis cauponibus atque malignis. Hoc iter ignavi divisimus, altius ac nos praecinctis unum: minus est gravis Appia tardis. Hic ego propter aquam, quod erat deterrima, ventri indico bellum, cenantis haud animo aequo exspectans comites. Iam nox inducere terris umbras et caelo diffundere signa parabat: tum pueri nautis, pueris convicia nautae ingerere: "Huc adpelle"; "Trecentos inseris"; "Ohe, iam satis est". Dum aes exigitur, dum mula ligatur, tota abit hora. Mali culices ranaeque palustres avertunt somnos; absentem cantat amicam multa prolutus vappa nauta atque viator certatim; tandem fessus dormire viator incipit ac missae pastum retinacula mulae nauta piger saxo religat stertitque supinus. Iamque dies aderat, nil cum procedere lintrem sentimus, donec cerebrosus prosilit unus ac mulae nautaeque caput lumbosque saligno fuste dolat: quarta vix demum exponimur hora. Ora manusque tua lavimus, Feronia, lympha. Milia tum pransi tria repimus atque subimus inpositum saxis late candentibus Anxur. Huc venturus erat Maecenas optimus atque Cocceius, missi magnis de rebus uterque legati, aversos soliti conponere amicos. Hic oculis ego nigra meis collyria lippus inlinere. Interea Maecenas advenit atque Cocceius Capitoque simul Fonteius, ad unguem factus homo, Antoni, non ut magis alter, amicus. Fundos Aufidio Lusco praetore libenter linquimus, insani ridentes praemia scribae, praetextam et latum clavum prunaeque vatillum. In Mamurrarum lassi deinde urbe manemus, Murena praebente domum, Capitone culinam. Postera lux oritur multo gratissima; namque Plotius et Varius Sinuessae Vergiliusque occurrunt, animae, qualis neque candidiores terra tulit neque quis me sit devinctior alter. O qui conplexus et gaudia quanta fuerunt. Nil ego contulerim iucundo sanus amico. Proxima Campano ponti quae villula, tectum praebuit et parochi, quae debent, ligna salemque. Hinc muli Capuae clitellas tempore ponunt. Lusum it Maecenas, dormitum ego Vergiliusque; namque pila lippis inimicum et ludere crudis. Hinc nos Coccei recipit plenissima villa, quae super est Caudi cauponas. Nunc mihi paucis Sarmenti scurrae pugnam Messique Cicirri, Musa, velim memores et quo patre natus uterque contulerit litis. Messi clarum genus Osci; Sarmenti domina exstat: ab his maioribus orti ad pugnam venere. Prior Sarmentus "Equi te esse feri similem dico". ridemus, et ipse Messius "Accipio", caput et movet. "O tua cornu ni foret exsecto frons", inquit, "quid faceres, cum sic mutilus minitaris?" at illi foeda cicatrix saetosam laevi frontem turpaverat oris. Campanum in morbum, in faciem permulta iocatus, pastorem saltaret uti Cyclopa rogabat: nil illi larva aut tragicis opus esse cothurnis. Multa Cicirrus ad haec: donasset iamne catenam ex voto Laribus, quaerebat; scriba quod esset, nilo deterius dominae ius esse; rogabat denique, cur umquam fugisset, cui satis una farris libra foret, gracili sic tamque pusillo. Prorsus iucunde cenam producimus illam. Tendimus hinc recta Beneventum, ubi sedulus hospes paene macros arsit dum turdos versat in igni. Nam vaga per veterem dilapso flamma culinam Volcano summum properabat lambere tectum. Convivas avidos cenam servosque timentis tum rapere atque omnis restinguere velle videres. Incipit ex illo montis Apulia notos ostentare mihi, quos torret Atabulus et quos nunquam erepsemus, nisi nos vicina Trivici villa recepisset lacrimoso non sine fumo, udos cum foliis ramos urente camino. Hic ego mendacem stultissimus usque puellam ad mediam noctem exspecto; somnus tamen aufert intentum veneri; tum inmundo somnia visu nocturnam vestem maculant ventremque supinum. Quattuor hinc rapimur viginti et milia raedis, mansuri oppidulo, quod versu dicere non est, signis perfacile est: venit vilissima rerum hic aqua, sed panis longe pulcherrimus, ultra callidus ut soleat umeris portare viator. Nam Canusi lapidosus, aquae non ditior urna: qui locus a forti Diomede est conditus olim. Flentibus hinc Varius discedit maestus amicis. Inde Rubos fessi pervenimus, utpote longum carpentes iter et factum corruptius imbri. Postera tempestas melior, via peior ad usque Bari moenia piscosi; dein Gnatia Lymphis iratis exstructa dedit risusque iocosque, dum flamma sine tura liquescere limine sacro persuadere cupit. Credat Iudaeus Apella, non ego; namque deos didici securum agere aevom nec, siquid miri faciat natura, deos id tristis ex alto caeli demittere tecto. Brundisium longae finis chartaeque viaeque est.

Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae atque alii, quorum comoedia prisca virorum est, siquis erat dignus describi, quod malus ac fur, quod moechus foret aut sicarius aut alioqui famosus, multa cum libertate notabant. Hinc omnis pendet Lucilius, hosce secutus, mutatis tantum pedibus numerisque, facetus, emunctae naris, durus conponere versus. Nam fuit hoc vitiosus: in hora saepe ducentos, ut magnum, versus dictabat stans pede in uno; cum flueret lutulentus, erat quod tollere velles; garrulus atque piger scribendi ferre laborem, scribendi recte: nam ut multum, nil moror. Ecce, Crispinus minimo me provocat "Accipe, si vis, accipiam tabulas; detur nobis locus, hora, custodes; videamus, uter plus scribere possit". Di bene fecerunt, inopis me quodque pusilli finxerunt animi, raro et perpauca loquentis; at tu conclusas hircinis follibus auras usque laborantis, dum ferrum molliat ignis, ut mavis, imitare. Beatus Fannius ultro delatis capsis et imagine, cum mea nemo scripta legat, volgo recitare timentis ob hanc rem, quod sunt quos genus hoc minime iuvat, utpote pluris culpari dignos. Quemvis media elige turba: aut ob avaritiam aut misera ambitione laborat. Hic nuptarum insanit amoribus, hic puerorum: hunc capit argenti splendor; stupet Albius aere; hic mutat merces surgente a sole ad eum, quo vespertina tepet regio, quin per mala praeceps fertur uti pulvis collectus turbine, nequid summa deperdat metuens aut ampliet ut rem. Omnes hi metuunt versus, odere poetas. "Faenum habet in cornu, longe fuge; dummodo risum excutiat sibi, non hic cuiquam parcet amico et quodcumque semel chartis inleverit, omnis gestiet a furno redeuntis scire lacuque et pueros et anus". Agedum pauca accipe contra. Primum ego me illorum, dederim quibus esse poetis, excerpam numero: neque enim concludere versum dixeris esse satis neque, siqui scribat uti nos sermoni propiora, putes hunc esse poetam. Ingenium cui sit, cui mens divinior atque os magna sonaturum, des nominis huius honorem. Idcirco quidam comoedia necne poema esset, quaesivere, quod acer spiritus ac vis nec verbis nec rebus inest, nisi quod pede certo differt sermoni, sermo merus. "At pater ardens saevit, quod meretrice nepos insanus amica filius uxorem grandi cum dote recuset, ebrius et, magnum quod dedecus, ambulet ante noctem cum facibus". Numquid Pomponius istis audiret leviora, pater si viveret? Ergo non satis est puris versum perscribere verbis, quem si dissolvas, quivis stomachetur eodem quo personatus pacto pater. His, ego quae nunc, olim quae scripsit Lucilius, eripias si tempora certa modosque, et quod prius ordine verbum est posterius facias praeponens ultima primis, non, ut si solvas "Postquam Discordia taetra belli ferratos postis portasque refregit", invenias etiam disiecti membra poetae. [...]

Ibam forte via sacra, sicut meus est mos, nescio quid meditans nugarum, totus in illis: accurrit quidam notus mihi nomine tantum arreptaque manu "Quid agis, dulcissime rerum?". "Suaviter, ut nunc est", inquam "et cupio omnia quae vis". Cum adsectaretur, "Numquid vis?" occupo. At ille "Noris nos" inquit; "docti sumus". Hic ego "Pluris hoc" inquam "mihi eris". Misere discedere quaerens ire modo ocius, interdum consistere, in aurem dicere nescio quid puero, cum sudor ad imos manaret talos. "O te, Bolane, cerebri felicem" aiebam tacitus, cum quidlibet ille garriret, vicos, urbem laudaret. Ut illi nil respondebam, "Misere cupis" inquit "abire: iamdudum video; sed nil agis: usque tenebo; persequar hinc quo nunc iter est tibi". "Nil opus est te circumagi: quendam volo visere non tibi notum; trans Tiberim longe cubat is prope Caesaris hortos". "Nil habeo quod agam et non sum piger: usque sequar te". Demitto auriculas, ut iniquae mentis asellus, cum gravius dorso subiit onus. Incipit ille: "Si bene me novi, non Viscum pluris amicum, non Varium facies; nam quis me scribere pluris aut citius possit versus? Quis membra movere mollius? Invideat quod et Hermogenes, ego canto". interpellandi locus hic erat "Est tibi mater, cognati, quis te salvo est opus?". "Haud mihi quisquam. omnis conposui". "Felices. Nunc ego resto. Confice; namque instat fatum mihi triste, Sabella quod puero cecinit divina mota anus urna: 'hunc neque dira venena nec hosticus auferet ensis nec laterum dolor aut tussis nec tarda podagra: garrulus hunc quando consumet cumque: loquaces, si sapiat, vitet, simul atque adoleverit aetas' ". Ventum erat ad Vestae, quarta iam parte diei praeterita, et casu tum respondere vadato debebat, quod ni fecisset, perdere litem. "Si me amas", inquit "paulum hic ades". "Inteream, si aut valeo stare aut novi civilia iura; et propero quo scis". "Dubius sum, quid faciam", inquit, "tene relinquam an rem". "Me, sodes". "Non faciam" ille, et praecedere coepit; ego, ut contendere durum cum victore, sequor. "Maecenas quomodo tecum?" hinc repetit. "Paucorum hominum et mentis bene sanae". "Nemo dexterius fortuna est usus. Haberes magnum adiutorem, posset qui ferre secundas, hunc hominem velles si tradere: dispeream, ni summosses omnis". "Non isto vivimus illic, quo tu rere, modo; domus hac nec purior ulla est nec magis his aliena malis; nil mi officit, inquam, ditior hic aut est quia doctior; est locus uni cuique suus". "Magnum narras, vix credibile". "Atqui sic habet". "Accendis quare cupiam magis illi proximus esse". "Velis tantummodo: quae tua virtus, expugnabis: et est qui vinci possit eoque difficilis aditus primos habet". "Haud mihi dero: muneribus servos corrumpam; non, hodie si exclusus fuero, desistam; tempora quaeram, occurram in triviis, deducam. nil sine magno vita labore dedit mortalibus". Haec dum agit, ecce Fuscus Aristius occurrit, mihi carus et illum qui pulchre nosset. Consistimus. "Unde venis et quo tendis?" rogat et respondet. Vellere coepi et pressare manu lentissima bracchia, nutans, distorquens oculos, ut me eriperet. Male salsus ridens dissimulare; meum iecur urere bilis. "Certe nescio quid secreto velle loqui te aiebas mecum". "Memini bene, sed meliore tempore dicam; hodie tricensima sabbata: vin tu curtis Iudaeis oppedere?". "Nulla mihi" inquam "relligio est". "At mi: sum paulo infirmior, unus multorum. Ignosces; alias loquar". Huncine solem tam nigrum surrexe mihi! Fugit inprobus ac me sub cultro linquit. Casu venit obvius illi adversarius et "Quo tu, turpissime?" magna inclamat voce, et "Licet antestari?". Ego vero oppono auriculam. Rapit in ius; clamor utrimque, undique concursus. Sic me servavit Apollo.

Ibam forte via Sacra, sicut meus est mos, nescio quid meditans nugarum, totus in illis. Accurrit quidam notus mihi nomine tantum, arreptaque manu "quid agis, dulcissime rerum?" "suaviter, ut nunc est, "inquam, "et cupio omnia quae vis". cum assectaretur, "num quid vis?" occupo. At ille "noris nos" inquit; "docti sumus". Hic ego "pluris hoc" inquam "mihi eris". Misere discedere quaerens, ire modo ocius, interdum consistere, in aurem dicere nescio quid puero, cum sudor ad imos manaret talos. "O te, Bolane, cerebri felicem!" aiebam tacitus, cum quidlibet ille garriret, vicos, urbem laudaret. ut illi nil respondebam, "misere cupis" inquit "abire; iamdudum video: sed nil agis; usque tenebo; persequar hinc quo nunc iter est tibi". "Nil opus est te circumagi: quendam volo visere non tibi notum: trans Tiberim longe cubat is, prope Caesaris hortos". "Nil habeo quod agam et non sum piger: usque sequar te". demitto auriculas, ut iniquae mentis asellus, cum grauius dorso subiit onus. Incipit ille: "Si bene me novi non Viscum pluris amicum, non Varium facies: nam quis me scribere pluris aut citius possit versus? Quis membra movere mollius? Invideat quod et Hermogenes ego canto". interpellandi locus hic erat: "Est tibi mater, cognati, quis te salvo est opus?". "Naud mihi quisquam: omnis composui". "Felices! Nunc ego resto. confice; namque instat fatum mihi triste, Sabella quod puero cecinit diuina mota anus urna: hunc neque dira venena nec hosticus auferet ensis, nec laterum dolor aut tussis, nec tarda podagra; garrulus hunc quando consumet cumque: loquaces, si sapiat, vitet, simul atque adoleverit aetas". Ventum erat ad Vestae, quarta iam parte diei praeterita, et casu tunc respondere vadato debebat, quod ni fecisset, perdere litem. 'si me amas,' inquit 'paulum hic ades.' 'inteream, si aut valeo stare aut novi civilia iura; et propero quo scis.' 'dubius sum, quid faciam', inquit, 'tene relinquam an rem.' 'me, sodes.' 'non faciam' ille, et praecedere coepit; ego, ut contendere durum cum victore, sequor. 'Maecenas quomodo tecum?' hinc repetit. 'paucorum hominum et mentis bene sanae.' nemo dexterius fortuna est usus. haberes magnum adiutorem, posset qui ferre secundas, hunc hominem velles si tradere: dispeream, ni summosses omnis.' 'non isto vivimus illic, quo tu rere, modo; domus hac nec purior ulla est nec magis his aliena malis; nil mi officit, inquam, ditior hic aut est quia doctior; est locus uni cuique suus.' 'magnum narras, vix credibile.' 'atqui sic habet.' 'accendis quare cupiam magis illi proximus esse.' 'velis tantummodo: quae tua virtus, expugnabis: et est qui vinci possit eoque difficilis aditus primos habet.' 'haud mihi dero: muneribus servos corrumpam; non, hodie si exclusus fuero, desistam; tempora quaeram, occurram in triviis, deducam. nil sine magno vita labore dedit mortalibus.' haec dum agit, ecce Fuscus Aristius occurrit, mihi carus et illum qui pulchre nosset. consistimus. 'unde venis et quo tendis?' rogat et respondet. vellere coepi et pressare manu lentissima bracchia, nutans, distorquens oculos, ut me eriperet. male salsus ridens dissimulare; meum iecur urere bilis. 'certe nescio quid secreto velle loqui te aiebas mecum.' 'memini bene, sed meliore tempore dicam; hodie tricensima sabbata: vin tu curtis Iudaeis oppedere?' 'nulla mihi' inquam 'relligio est.' 'at mi: sum paulo infirmior, unus multorum. ignosces; alias loquar.' huncine solem tam nigrum surrexe mihi! fugit inprobus ac me sub cultro linquit. casu venit obvius illi adversarius et 'quo tu, turpissime?' magna inclamat voce, et 'licet antestari?' ego vero oppono auriculam. rapit in ius; clamor utrimque, undique concursus. sic me servavit Apollo.

Olim rusticus urbanum murem mus paupere fertur accepisse cavo, veterem vetus hospes amicum, asper et attentus quaesitis, ut tamen artum solveret hospitiis animum. quid multa? neque ille sepositi ciceris nec longae invidit avenae, aridum et ore ferens acinum semesaque lardi frusta dedit, cupiens varia fastidia cena vincere tangentis male singula dente superbo, cum pater ipse domus palea porrectus in horna esset ador loliumque, dapis meliora relinquens. Tandem urbanus ad hunc "quid te iuvat" inquit, "amice, praerupti nemoris patientemvivere dorso? vis tu homines urbemque feris praeponere silvis? carpe viam, mihi crede, comes, terrestria quando mortalis animas vivunt sortita neque ulla est aut magno aut parvo leti fuga: quo, bone, circa, dum licet, in rebus iucundis vive beatus, vive memor, quam sis aevi brevis."haec ubi dicta agrestem pepulere, domo levis exsilit; inde ambo propositum peragunt iter, urbis aventes moenia nocturni subrepere. iamque tenebat nox medium caeli spatium, cum ponit uterque in locuplete domo vestigia, rubro ubi cocco tincta super lectos canderet vestis eburnos multaque de magna superessent fercula cena, quae procul exstructis inerant hesterna canistris. ergo ubi purpurea porrectum in veste locavit agrestem, veluti succinctus cursitat hospes continuatque dapes nec non verniliter ipsis fungitur officiis, praelambens omne quod adfert. Ille cubans gaudet mutata sorte bonisque rebus agit laetum convivam, cum subito ingens valvarum strepitus lectis excussit utrumque. currere per totum pavidi conclave magisque exanimes trepidare, simul domus alta Molossis personuit canibus. Tum rusticus: "haud mihi vita est opus hac" ait et "valeas: me silva cavosque tutus ab insidiis tenui solabitur ervo."