Traduzione dal Latino all'Italiano di Nuovo Comprendere e Tradurre, Libri Scolastici

Cum acerrime comminus pugnaretur, L. Fabius centurio et qui una murum ascenderant circumventi atque interfecti de muro precipitabantur. M. Petronius, eiusdem legionis centurio, cum portas excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam vulneribus acceptis, manipularibus suis, qui illum erant secuti 'Quoniam' inquit 'me una vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite.' Simul in medios hostes inrupit duobusque interfectis reliquos a porta paulum submovit. Conantibus auxiliari suis 'Frustra' inquit 'meae vitae subvenire conamini, quem iam sanguis viresque deficiunt. Proinde abite, dum est facultas, vosque ad legionem recipite.' Ita pugnans post paulo concidit ac suis saluti fuit.

Cum Pausanias impietatis crimine delatus esset, ephori iusserunt eum in urbe comprehendi; at ille, cum sensisset insidias sibi parari, in aedem Athenae confugit, ratus hoc modo se posse mortem effugere. Ephori autem, ne illinc excederet, statim valvas eius aedis obstruxerunt tectumque demoliti sunt, ut celeriter sub divo vita decederet. Mater Pausaniae, iam aetate provecta, postquam de scelere filii comperit, in primis ad filium claudendum lapidem ad introitum aedis attulit. Hic, cum semianimis de templo elatus esset, confestim animam efflavit. Sic Pausanias magnam belli gloriam turpi morte maculavit.

Philippus Macedo, ubi primum summa imperii potitus est, regnum florentissimus reddidit. Sed initio cum patria continuis bellis iam exhausta esse videretur et ipse modo adversariorum insidiis modo hostium incursionibus defatigaretur aliquot bella quae simul gerenda esse videbantur pace facta composuit reliqua armis conficere voluit. Hostibus ita oppressis imperium totius Graeciae adfectare coepit; sed adverus Graecos magnam adhibuit calliditatem. Nam civitatum discordias hoc consilio aluit et fovitut cum inter se obtrectare studerent omnium vires frangerentur. Itaque cum diu se hostem esse dissimulassetpotremoceteris debellatis atque in deditionem compulsis bellum intulit Atheniensibus quos proelio ad Chaeroneam commisoplane devicit. Hic dies et gloriam et vetustissimam libertatem universae Graeciae adimere visus est.

Hoc superbum Scipionis Nasicae responsum memoriae traditum est. Cum res publica annona laboraret, tribunus plebis quidam consules in contionem convocavit et ab iis postulabat ut referrent de frumento emendo et de legatis mittendis ad id negotium explicandum. Cuius rei, quam inutilem putabat, impediendi causa Scipio Nasica loqui orsus est. Obstrepente plebe: “Tacete – inquit – Romani, plus ego quam vos quid rei publicae prosit intellego”. Qua voce audita, omnes, magna reverentia capti, maiorem respectum auctoritatis eius quam suorum alimentorum egerunt.

Alexander, cum Susa pervenisset, seniores milites domum remittere volebat atque secum in asia retinere duodecim milia peditum et duo milia equitum, quod se modico exercitu. Asiam tenere posse existimabat; multis enim locis praesidia disposuerat urbesque nuper conditas colonis repleverat. Sed milites, postquam cognitum est alios remitti domum, alios retineri, timentes ne regem suum relinquerent, omnes ante regiam convenerunt atque clamaverunt neminem in patriam rediturun sed omnes in Asia cum rege mansuros. Qua re commotus, Alexander sententiam suam mutavit atque milites infirmissimos tantum domum remisit.

Scipio cum copiis, Uticae grandi praesidio relicto, profectus, primum Hadrumeti castra ponit, deinde ibi paucos dies commoratus, noctu itinere facto, cum Labieni et Petrei copiis coniungit, atque unis castris factis VI milia passuum longe considunt. Equitatus interim eorum circum Caesaris munitiones vagari atque eos qui pabulandi atque aquandi gratia extra vallum progressi essent, excipere. Ita omnes adversarios intra munitiones continere. Qua re Caesariani gravi annona sunt conflictati, ideo quod nondum neque ab Sicilia neque ab Sardinia commeatus subportatus erat, neque per anni tempus in mari classes sine periculo vagari poterant. Neque amplius milia passuum III terrae Africae quoquoversus tenebant pabulique inopia premebantur.

Scipio Romam rediit et ante legitimam aetatem consul factus est. Ei Sicilia provincia decreta est, permissumque (est) ut in Africam inde traiceret. Qui, cum vellet ex fortissimis peditibus Romanis trecentorum equitum numerum compler, nec posset illos statim armis et equis instruere, id prudenti consilio perfecit. Trecentos iuvenes, ex omni Sicilia nobilissimos et ditissimos, elegit, velut eos ad oppugnandam Carthaginem secum ducturus,eosque iussit celeriter arma et equos parare.

"maxime vellem, patres conscripti, rem publicam quietam esse,aut in periculis a promptissimo quoque defendi, denique prava incepta consultoribus noxae esse. Sed autem seditionibus omnia turbata sunt. Vos autem quousque cunctando rem publicam intutam petiemini? Si libertas et vera magis placent, decernite digna nomine (vestro) et augete ingenium viris fortibus. Adest novus exercitus, ad hoc coloniae veterum militum, nobilitas omnis, duces optimi. Fortuna meliores sequitur. Quare censeo, quoniam M. Lepidus exercitum privato consilio paratum cum pessimis et hostibus rei publicae contra huius ordinis austoritatem ad urbem ducit, ut Ap. Claudius interrex cum Q. Catulo pro consule et ceteris, quibus imperium est, urbi praesidio sint operamque dent ne quid res publica detrimenti capiat"

Postquam Archidamus, Lacedaemoniorum rex, in Atticam cum magno exercitu irruit, plerique civium agrestium in urbem confugerunt, atque eodem tempore pestilentia gravis Piraei portum occupavit et in cives ingruit, qui intra moenia Athenarum erant congregati. Brevi tempore in cives omnium ordinum morbus et contagio saevit. Nemo non mortifero morbo afficiebatur: nec divites magis quam pauperes, nec viros magis quam feminas pestis iactavit. Tota urbe luctus erat et ingens fletus et gemitus. In animalia quoque incidit morbus: viae ac porticus, ubi homines et animalia iacebant, spectaculum praebebant horribilem. Preces votaque irrita fuerunt, neque medicorum scientia ullum dolorum levamen afferebat. Tanta calamitas populum adeo exacerbavit, ut Athenienses Periclem, qui tunc Argolidis litora cum classe populabatur, Athenas revocaverint.

Caesar milites decimae legionis cohortatus ad dextrum cornu contendit atque, ubi vidit suos urgeri et in magna difficultate versari, quartae cohortis omnibus centurionibus occisis sigiferoque interfecto, signo immisso, reliquarum cohortium omnibus fere centurionibus aut vulneratis aut occisis, in his primipilo P. Sextio Baculo, fortissimo viro, tam multis gravibusque vulneribus confecto ut iam se sustinere non posset, praeterea (ubi vidit) nonnullos ab novissimis proelio excedere ac tela vitare simulque hostes ab utroque latere instare et rem in angusto esse, scuto uni militi detracto, quia ipse eo sine scuto venerat, in primam aciem processit et, centurionibus nominatim appellatis, reliquos cohortatus milites, iussit signa inferre et manipulos laxare quo facilius gladiis uti possent. Redintegrato militum animo Caesaris adventu, paulum hostium impetus tardatus est.