Traduzione dal Latino all'Italiano di Nuovo Comprendere e Tradurre, Libri Scolastici

Maecenas eques Romanus fuit Augusti amicus cuius animum ardentem ac nobilem saepe ad bonum opportune et callide flexit. Interdum principem etiam a malis consiliis devocavit. Olim Augustus cum in tribunali ut iudex sederet multos homines capitis damnavit. Maecenas re cognita ad tribunal accurrit et ad imperatorem appropinquare temptavit sed frustra cum permagnus populi concursus esset. Itaque imperavit ut tabella sibi ferretur ubi haec verba calamo exaravit: "Surge tandem carnifex!" tabellam obsignavit et effecit ut Augusto traderetur. Augustus cum tabellam legit statim ius dicere cessavit ac neminem capitis amplius damnavit.

Cum Syracusarum tyrannus erat Dionysius, qui admodum crudelis erat ac cives cotidie variis modis excruciabat, Phintias Pythagoreus, suis civibus proficere volens, statuit eum necare. Sed, dum Phintias pugione tyrannum percussurus est, Dionysii custodes eum comprehenderunt et ad tyrannum perduxerunt, qui eum capitis damnavit. Phintias sententiam aequo animo accepit sed a tiranno tres dies petivit, ut posset matrem postremum revisere, et amicum Damonem sponsorem dedit. Dionysius, Damone in vincula coniecto, Phintiam liberavit. Phintias matrem revisit sed eius reditus admodum difficilis fuit, quia, prae pluvia vehementi, altum ac turbineum flumen transire non poterat. Die costituta iam milites Damonem pro Phintia necaturi erant, cum repente amicus pervenit. Dionysius, tanto fidei documento motus, Phintiae veniam concessit ambosque amicos incolumes dimisit.

Diogenes, omnium philosophorum acerbissimus, solus erat, amicorum inops. Nam, cum olim aliqui cives eum ad cenam invitavissent, ille inter epulas sine ulla temporis intermissione quae convivae dicebant derisit. Ex eo omnes eum evitaverunt nec quisquam ad cenam invitabat. Hanc solitudinem Diogenes aegre ferebat et quodam die, cum maestus cenaret, murem vidit qui huc illuc cursitabat, panis micas humi quaerens. Tum bestiolam paulisper contemplatus est et subridens secum locutus est: “Hic mus, parvo contentus, vitam beatissimam agit nec cuisquam amicitia eget; tu autem, Diogenes, quid doles?”. Statim animum erexit et, quamvis solus, vitam serenam egit.

Tantum Deus diligebat Salomonem ut ei sapientiam impertiverit. Quodam die Salomon ipsius sapientiae praeclarum specimen dedit. Cum duae mulieres in eadem domo habitarent, utraque eodem tempore puerum habuit. Unus ex his puerulis post aliquot dies animam nocte efflavit; mater subripuit puerum alterius mulieris dormientis et huius loco filium suum mortuum supposuit. Cum gravis altercatio inter mulieres facta esset, res ad Salomonem delata est. Difficilis erat atque perobscura quaestio, quod nullus erat testis. Rex autem, ut latentem veritatem exploraret: "Dividatur - inquit - puer de quo controversia est, et pars una uni mulieri, altera alteri detur". Crudeli iudicio falsa mater assensit, sed altera exclamavit: "Ne, rex, puer occidatur; malo istam eum totum sibi habere". Tum rex dixit :"Res manifesta est: haec est mater pueri", et huic illum attribuit.

Lucius Paulus consul sorte designatus erat ut bellum cum Persa Macedonum rege gereret. Eo ipso die ubi ad vesperum domum e Curia rediit filiolam suam nomine Tertiam quae tunc erat admodum parva tristem ac lacrimantem invenit. Tum filiolam complexu excipiens ex ea tantae tristitiae causam quaesivit. "Pater mi - illa respondit- Persa periit!". Decesserat enim catellus quem puella maxime amabat nomine Persa. Tum ille: "Accipio- inquit- filia mea omen!". Arripuit igitur faustum omen Paulus et ex fortuito filiolae dicto quasi certam spem clarissimi triumphi animo praesumpsit.

Olim ad Aristippum, clarissimum philosophum, venit homo ditissimus rogaturus ut filius erudiretur. Philosophus quia in maxima egestate erat, molestum atque incommodum munus non recusavit, sed pro mercede plurimos nummos postulavit. Pretium vero exterruit patrem qui, cum avarus indoctiorque homo esset, putavit mercedem petitam nimiam esse. Itaque indignationem aegre dissimulans exclamavit: Si ita est, filium minus doctum sed certe locupletiorem apud me retinebo; nam minore impensa mancipium emere possum. Stultissimo homini statim Aristippus respondit: At tu recte facis: eme mancipium, atque ita habebis duo!

Darius in fuga, cum aquam turbidam et cadaveribus inquinatam bibisset, negavit se umquam bibisse iucundius. Numquam videlicet sitiens biberat! Nec esuriens Ptolomaeus ederat, cui peragranti Aegyptum, cum cibarius panis in misera casa datus esset, nullus cibus visus est illo pane iucundior. Quisnam tandem ignorat victum Lacedaemoniorum in philitis? Nam cum ibi cenavisset, tyrannus Dionysius negavit se iure illo nigro, quod cenae caput erat deletatum esse. Tum is, qui illa coxerat: " Minime mirum - inquit . condimenta enim defuerunt!". "Quae condimenta?" quaesivit Dionysius. "Labor in venatu, sudor, cursus ad Eurotam, fames, sitis ". - respondit ille - "His enim rebus Lacedaemoniorum epulae condiuntur!" . Nam uter cibus melior est? Obsonium optimum, cum cibum fastidimus, an panis atri frustum, cum fame enecti sumus?

Post cladem Cannensem, in qua multa milia Romanorum militum perierant, pauci superfuerant, senatus, omnibus consentientibus, ad P.Cornelium Scipionem, admodum iuvenem, maximum imperium commisit, ut rei publicae saluti provideret. Olim ei, qui senatus consilio intererat, nuntiatum est aliquot nobiles iuvenes, de rei punlicae salute desperantes, statuisse, deserta italia, in asiam apud barbarum regem se transferre. Tum Scipio, consilio dimisso, statim ad illum,qui conspirationis auctor aret, advenit et, cum ibi concilium iuvenum, de quibus supra dictum ast, invenisset, stricto super illorum capita gladio: " ut ego- inquit - rem publicam romanam in adversis rebus non deseram , sic non sinam ream ab alio cive Romano deseri. Iurate igitur vos numquam patriam vestram deserturos (esse)!". Iuraverunt illi semper patriae Scipionique fideles fuerunt.

Pastores quidam, ut amici carissimi nuptias celebrarent, complures oves ex suis gregibus mactaverant. Cum convivarum magnus numerus epulis adesset atque laetitiae increbresceret, lupus e proxima silva egressus ad domus ianuam accessit ad videndum quid eveniret. Cum tot ovium ossa, quae passim iacebant, vidit, pastore his verbis vituperavit:"Hoc iniustum est: nemo enim impedit quominus vos multas oves comedatis; si autem ego unam ovem sumo, vos statim cum fustibus ac canibus totam silvam pervestigatis ad me capiendum atque interficiendum". Tunc unus ex pastoribus respondit:" Dubium non est quin hoc iustum sit, quia nos nostras oves comedimus, non alienas!"

Nusquam est qui ubique est. in peregrinatione vitam agentibus hoc evenit, ut multa hospitia habeant, nullas amicitias. Necesse est idem accidere iis qui nullius se ingenio familiariter applicant, sed omnia cursim et properantes transmittunt. Non prodest cibus, qui statim sumptus emittitur. Nihil sanitatem impedit aeque ac remediorum crebra mutatio. Non venit vulnus ad cicatricem, in quo crebra medicamenta temptantur. Non convalescit planta quae saepe transfertur. Librorum multitudo distrahit animum. Multa degustare est fastidientis stomachi: sed sapientem non fugit multos et varios cibos inquinare, non alere.