Traduzione dal Latino all'Italiano di Nova Lexis, Libri Scolastici

Finivit igitur Punicum bellum post XXIII annos, Romae iam clara gloria erat; itaque, Romani legatos ad Ptolomaeum, Aegypti doinum, miserunt et auxilia promittebant; nam dominus Syrae Antiochus bellum cum Ptolomaeo suscepit. Ptolmaeus gratias Romanis egit, sed auxilia a Romanis non accepit. Iam enim est pugna transacta. Tum, validus dominus Siciliae Hiero ad Romanorum oppidum venit; ibi ludos spectavit et multos modios tritici populo donavit. Tum etiam contra Lingustica oppida intra Italiam bellum gestum est et de Liguriae populis triumphatum est. Anno post de Sardis trimphatum est, et Romani nullum bellum habuerunt.

Plutarchus, clarus philosophus ac doctus vir, servum superbum ac philosophiae peritum habebat. Aliquando servo suo – causam nescio – tunicam detrahit et loro eum caedit. Servus, dum a Plutarcho verberatur, clamat: “Cur vapulo? Equidem flagellum non mereo!”. Tum Plutarcho oblatrat et verba obiurgatoria dicit: “Servus tuus a te verberatus est, sed saeva ira, ut libellus tuus adfirmat, ignominiosa est. Verus philosophus ergo non es!”. Tum ita Plutarchus leniter respondet: “Oculos truculentos non habeo, nec turbidos, neque immaniter clamo neque dedecorosa verba dico neque omnino trepido ac gestio. Haec irae signa sunt”.

Demosthenes, causam agens, cum iudices minime attentos videret: "Paulisper -dixit- aures mihi praebete; rem vobis novam narrabo". Cum aures illi adrexissent aut animos intendissent sic locutus est: "Iuvenis quidam Athenis Megaram profecturus asinum conduxerat, quo utebatur. In itinere, cum sol ureret adeo ut progredi non possent, neque esset umbraculum, quo tegeretur, clitellas deposuit et ad umbram asini consendit, ut eius corpore tegeretur. Sed agaso irascitur, clamans se asinum tantum locatum esse, non umbram eius". Haec locutus Demosthenes, cum homines diligentissime audientes videret, egressus est. Tum revocatus a iudicibus et rogatus ut prosequeretur et reliquam fabulam enarraret: "Quid? -dixit- de asini umbra libet audire, hominis de vita periclitantis causam non auditis?"

Germani, colle exteriore occupato, non longius mille passibus a nostri munitionibus considunt. Ii in silvis equitatum tegunt. Postero die equitibus complent planitiem quae in longitudinem tria milia passuum patet. Praeterea hostes pedestres copias paulum ab eo loco abditas in locis superioribus constituerant. Dato signo, nostri equites circumdantur et tunc pedites proelium committunt. Acriter pugnantum est. Nostri magna virtuale sed gravi difficultate impetum sustinuerunt, denique vires refecerunt et, visis auxiliis supervenientibus, renovaverunt pugnam: ita victoria obtenta est. Saucii sed laeti denique in castra remeaverunt.

Pyramo et Thisbae, alteri puero pulchro, alteri formosae puellae,contigua domicilia erant; in hortis erat murus communis domiciliis et in eo rima aperiebatur; eam soli Pyramus et Thisbe viderunt et per rimam puer cotidiana et occulta colloquia cum puella habebat. Eorum amicitia crescebat et Pyramus et Thisbe coniugium desiderabant, sed eorum familiae nuptiis obstabant. Itaque, nocte, Pyramus et Thisbe e domiciliis excesserunt et oppidi quoque tecta reliquerunt. In eorum domiciliis quaeritur, vocatur, fletur, sed frusta: adulescentuli non reperiunt amplius. Thisbe velociter per taetras tenebras ad antiquum Nini tumulum prima pervenit et sub alta populo sedit. Ecce venit saeva laena et in unda vicini rivi multam aquam hauriebat; Thisbe laenam lunae radiis aspexit et in obscuram speluncam fugit, sed vestimentum invenit, id laniavit et sanguine respersit. Interea Pyramus advenit,vestimentum cruentum vidit agnovitque certa vestigia beluae; is magnopere exterruit, quod de Thisbes vita desperabat, et dixit: "Accipe nunc meum animum; tu vitam amisisti, ego numquam vitam beatam habeo" et in gladium incubit.

Duo sunt genera figurarum quae a geometris "schemata" appellantur, "planum" et "solidum". "Planum" est quod tantum in duas partes lineas habets,id est in latitudinem atque in longitudinem, ut sunt triquetra et quadrata, sine altitudine. "Solidum" autem est cum non solum longitudines ac latitudines planas lineae habent, sed etiam altitudines extollunt, ut ferme sunt metae triangulae quae "pyramidae" appellantur, vel ut quadrata undique, quae "cubos" Graeci, nos autem "quadrantalia" dicimus. Nam "cubus" est figura ex omni latere quadrata, ut sunt tesserae quibus in alveolo luditur.

Solonem accepimus, unum ex illo numero sapientium ,Atheniensium leges scripsisse, Tarquinio Prisco romae regnante , anno regni tricesimo tertio. servio autem tullio regnante ,Pisistratus athenis tyrannus fuit, solone exulante sponte sua. postea Pytagoras samius in italiam venit, tarquinii filio regnum obtinente. eodem tempore athenis occisus est ab harmodio et aristogitone hipparchus pisistrati filius.ducentesimo deinde et saxagesimo anno ub urbe condita, tradunt multi rerum scriptores victos esse persas ab atheniensibus pugna marathonia,miltiade duce. postea xermes.rex persarum, ab atheniensibus et omnibus graecis ,themistocle duce,navali proelio apud salaminam victus ,fugatus est. paulo post romae,menenio Agrippa Horatio Pulvillo consulibus, bello Veienti, apud fluvium Cremeram, Fabii sex cum trecentis patriciis familiaribus suis, circumventi ab hostibus, occisi sunt.

Primus statim impetus belli Bithyniam rapuit, Asia inde pari terrore correpta est, nec cunctanter ad regem ab urbibus nostris populisque descitum est. Aderat, instabat, saevitiam quasi virtutem adhibebat: atrocissimo uno edicto omnes qui in Asia erant Romanae civitatis homines interfici iussit. Tum quidem domus, templa et arae, humana omnia atque divina iura violata sunt. Sed terror Asiae Europam quoque regi aperiebat. Itaque, mittens Archelaum Neoptolemumque praefectos, praeter Rhodum, quae pro nobis firmius stetit, ceteras Cyclades, Delos, Euboeam et Graeciae decorem Athenas tenebat. Italiam iamque urbem Romam regius terror adflabat. Itaque L. Sulla festinat, vir armis optimus, parique violentia ruentem ulterius hostem quasi manu reppulit. Primumque Athenas urbem, frugum parentem, obsidione ac fame ad humanos cibos compulit; mox subrutus est Piraei portus sex aut amplius muris cinctus.

Volumnius, ortus equestri loco, cum M. Lucullum familiariter coluisset eumque M. Antonius, quia Bruti et Cassii partes secutus erat, interemisset, quamvis ei fugere liceret, exanimi amico adhaesit tantumque lacrimarum profudit ut nimia pietate causam sibi mortis arcesseret. Nam propter praecipuam et perseverantem lamentationem ad Antonium perductus est. Postquam in illius conspectu stetit: «Iube me,» inquit «imperator, protinus ad Luculli corpus duci et occidi: neque enim, absumpto illo, superesse debeo, quia ei infelicis auctor militiae exstiti». Quid hac benivolentia fidelius concipi potest? Quo mortem amici miserabiliorem redderet, se ipse accusavit atque inimico invisiorem fecit. Nec Volumnius difficiles Antonii aures habuit: nam illius iussu quo voluerat ductus est et, dexteram Luculli avide osculatus, caput, quod abscisum iacebat, pectori suo adplicavit ac deinde demissam cervicem carnificis gladio praebuit.

Cum a discipulo Socrates interrogaretur nonne beatissimum putaret Archesilaum, Perdiccae filium, qui tum potentissimus erat, et fortunatissimus putabatur, respondit: "Haud scio quid dicam et quomodo iudicem. Numquam enim cum eo collocutus sum nec qui sint eius mores nescio". Cui discipulus: "Cur haec? Aliter ergo id scire non potes?". "Nullo modo qualis sit homo iudicare possum, nisi quid sentiat audivero". "Tu igitur ne de Persarum rege quidem potes dicere beatusne sit?". "Quomodo ego id possum, cum ignorem quam sit doctus, quam sit bonus?". "Quid? In qua re putas sitam esse beatam vitam? Vel quae putas necessaria esse ad beatam vitam?". "Ego prorsus existimo bonos beatos, improbos miseros esse". "Miserum ergo Archelaum arbitraris esse?". "Nescio utrum beatus an miser sit, cum eum non noverim. At, si iniustus et improbus, certe miser et infelix est".