Traduzione dal Latino all'Italiano di Littera Litterae, Libri Scolastici

Dum haec in Asia Geruntur, interim in Sicilia Phyrrhus a Poenis navali proelio victus ab Antigono, Macedoniae rege, supplementum militum per legatos petit denuntians, sin aliter revertere se in regnum necesse habere. Ubi repulsam legati renuntiaverunt, repentinam fingit profectionem. Socios interim parare bellum iubet arcis Tarentinae custodiam Heleno filio et amico Miloni tradens. Postquam in Epirum revertit, statim fines Macedoniae invadit; Antigonus cum exercitu occurrit victusque proelio in fugam vertitur. Atque ita Pyrrhus Macedoniam in deditionem accepit et veluti damna ammisae Siciliae Italiaeque acquisito Macedoniae regno pensavisset, relictum Tarenti filium et amicum arcessivit. Antigonus autem cum paucis equitibus, fugae comitibus, Thessalonicam se recepit, inde bellum reparaturus cum Gallorum mercennaria manu. Rursus ab Ptolomaeo, Pyrrhi filio, funditus victus est; cum comitibus fugiens, salutis latebras ac fugae solitudines captat.

Traditum est principio anni centesimi nonagesimi primi ante christum natum boves duos domitos in Carinis per scalas pervenisse in tegulas aedificii:boves vivos comburi cineremque eorum deici in Teberim haruspices iusserunt. tarracinae et amiterni nuntiatum est aliquotiens lapidibus pluisse , Minturnis aedem iovis et tabernas circa forum de caelo tactas esse, Volturni in ostio fluminis duas naves fulmine ictas conflagra visse. talium prodigiorum causa libros Sibyllinos ex senatu consultu decemviri adierunt et renuntiaverunt ut ieiunium Cereri institueretur et id quinto quoque anno servaretur et unum die supplicatio esset. P. Cornelius consul multas hostias sacrificavit ut dii placarentur, et postea ad provinciam contendit. atque inde Cn. Domitium proconsulem Romam decedere iussit.

Anno quarto, postquam Hannibal in Italiam venerat, M. Claudis Marcellus consul apud Nolam, Campaniae oppidum, contra Hannibalem pugnaturus erat. Poenarum dux multas Romanorum civitates per Apuliam, Calabriam, Bruttios occupaverat multasque alias occupaturus erat. Quo tempore etiam Macedonum rex Philippus ad eum legatos misit, auxilium trium milium militum promittens contra Romanos, sub hac condizione, ut, deletis Romanis, ipse quoque contra Graecos ab Hannibale auxilia acciperet. Captis igitur Philippi legatis et re cognita, Romani ad Macedoniam Marcum Valerium proficisci iusserunt, ad Sardiniam Titum Manlium Torquatum proconsulem. Nam etiam ea regio, ab Hannibale sollecitata, Romanos deseruerat.

Caesar, nondum hieme confecta, proximis quattuor coactis legionibus, de improviso fines Nerviorum contedit et,prius quam illi aut convenire aut profugere possent,magno pecoris atque hominum numero capto atque praeda militibus concessa vastatisque agris ,in deditionem venire atque obsides sibi dare coegit. Celeriter confecto negotio, rursus in hiberna legones reduxit.Concilio Galliae primo vere,ut instituerat, indicto, quia reliqui praeter Senones, Carnutes, Treverosque venerant, initium belli ac defectionis hoc esse arbitratus, concilium Lutetiam Parisiorum transfert. Confines erat Parisii Senonibus civitatemque patrum memoria coniuxerat,sed ab hoc consilio afuisse existimabantur. Hac re pro suggestu pronuntiata,cum legionibus in Senones contendit magnisque itineribus eo pervenit.

O mors, quae fratres dividis et amore sociatos crudelis ac dura dissocias! Adduxit urentem ventum Dominus de deserto ascendentem, qui siccavit venas tuas et desolavit fontem tuum. Ille, ille te vicit, ille te iugulavit fugitivus Propheta, qui reliquit domum suam, demisit hereditatem suam, dedit dilectam animam suam in manibus quaerentium eum. Illius morte tu mortua es: Illius morte nos vivimus. Gratias tibi, Christe salvator, tua agimus creatura, quod tam potentem adversarium nostrum, dum occideris, occidisti. Quid autem miserinus homine, qui aeternae mortis terrore prostratus, vitam ad hoc tantum acceperat, ut periret? Regnavit enim mors ab Adam usque ad Moysen etiam super eos qui non peccaverunt, in similitudinem praevaricationis Adae. Si Abraham, Isaac et Iacob in inferno, quis in caelorum regno est? Si amici tui sub poena Adae, et qui non peccaverant, alienis peccatis tenebantur obnoxii, Quid de his credendum est, qui dixerunt in cordibus suis non esse Deum? Qui corrupti et abominabiles facti sunt in voluptatibus suis?

Aptior armis mihi videtur rustica plebs, quae sub divo et in labore nutritur, et solis patiens, umbrae neglegens, deliciarum ignara, parvo contenta est. Nam rusticis ad omnium laborum tolerantiam membra durata sunt et eis gestare ferrum, fossam educare, onus umeris ferre consuetudo est, quam ex agrorum operibus et ex agresti vita didicerunt. Interdum tamen rerum necessitas exigit ut etiam urbani homines ad arma vocentur et militari disciplina instituantur. Hi, ubi nomen militiate dedere, primum laborare, decurrere, portare pondus, solem pulveremque ferre, nullis laboribus neque interdiu neque noctu parcere, tribunorum centurionumque imperatis celeriter obtemperare condiscant. Deinde usui armorum studeant et, si bellum diutinum erit, in agrariis castris quam plurimum detineantur proculque a civitatis illecebris arceantur ut eo modo vigor accedat et corporibus et animis eorum. Ex agris ergo praecipue supplendum est robur exercitus; nam minus pericola et mortem timent qui minus deliciarum in vita noverunt. Somno tamen et quieti iustum temporis spatium dandum est, ne labor nimius corporibus damno vel disciplina animis tedio sit.

Huic Titus filius successit, qui et ipse Vespasianus est dictus, vir omnium virtutum genere mirabilis adeo, ut amor et deliciae humani generis diceretur, facundissimus, bellicosissimus, moderatissimus. Causas Latine egit, poemata et tragoedias Graece composuit. In oppugnatione Hierosolymorum sub patre militans duodecim propugnatores duodecim sagittarum confixit ictibus. Romae tantae civilitatis in imperio fuit, ut nullum omnino punierit, convictos adversum se coniurationis dimiserit, vel in eadem familiaritate, qua antea, habuerit. Facilitatis et liberalitatis tantae fuit ut, cum nulli quidquam negaret et ab amicis reprehenderetur, responderit nullum tristem debere ab imperatore discedere, praeterea cum quadam die in cena recordatus fuisset nihil se illo die cuiquam praestitisse, dixerit: “Amici, hodie diem perdidi”.

Cum post Actiacam pugnam Augustus Romae amplissimum ageret triumphum, ei occurrit quidam corvum manu tenens, quem docuerat hanc salutationem, adulationis plenam, dicere: “Ave Caesar, victor, imperator!”. Octavianus, cuius intererat animos civium sibi conciliare, admiratus est officiosam avem et eam viginti nummorum milibus emi iussit. Cum paulo in via processisset, eodem modo a psittaco, salutatus est, quem tantidem emit. Tantae liberalitatis exemplum sutorem pauperem sollicitavit,qui corvum suum instituere coepit ad eandem salutationem. Sed cum avis non responderet, labore et impendio exhaustus, dominus dicere solebat: “Opera et impensa periit”. Aliquando tamen, cum corvus coepisset dictatam salutatione dicere ,Augustum in via exspectavit sutur, plenus bonae spei. Sed, cum audisset corvi verba, imperator talibus salutationibus incuriosus, respondit: “Satis talium salutatorum domi habeo”. Tunc corvus recordatus verborum, quibus dominus queri solebat, clara voce addidit: “Opera et impensa periit”. Tantus salis admiratus, Caesar risit emique avem iussit tanti quanti nullam aliam adhuc emerat. Pecunia igitur non sutoris laborum praemium fuit,sed fortuitarum facetiarum, quas dominus imprudens avem suam docuerat.

In vestibulo servus atriensis erat, qui domus custos erat. Ingressi in triclinium, nonnullos pueros a cyatho vidimus, qui vini pocula convivis ministrabant, et alios pueros ad pedes Trimalchionis. Hic dominus erat: «Amici», inquit, «et servi homines sunt et aeque unum lactem biberunt, etiam si illos malus fatus oppresserit. Tamen; me salvo, cito aquam liberam, gustabunt: omnes illos in testamento meo manumitto. Philargyro etiam fundum lego et contubernalem suam. At Fortunatam meam heredem facio, et commendo illam omnibus amicis meis. Et haec ideo omnia publico, ut familia mea iam nunc sic me amet tamquam mortuum». Plerique gratias egerunt indulgentiae domini, cum ille exemplar testamenti iussit tradi et totum a primo ad ultimum, ingemescentis familia, recitavit.

Arion Corinthius omnes fidium cantu delectavit. Corintho, ut narrant, in Siciliam atque Italiam venit, ubi arte sua ingentem quaestum fecit. Postea Corinthum remeare statuit et navem conscendit. At in itinere nautae pecuniam Arioni subripuerunt ac paraverunt ei insidias. Tunc Arion rem intellexit et nautas sic oravit: «Ante perniciem meam, audite miseri Arionis suaves cantus!». Illi precibus cesserunt at Arion in navis pupi de more ornatus cantavit: sed repente se iecit in profundum. Nautae cantorem in fluctibus deseruerunt neque de Arionis interitu dubitaverunt. Tum autem nova miraque res contigit: delphinus, quem cantus ad navem attraxerat, Arioni dorsum subdidit incolumemque corpore et ornatu in terram Laconicam eum devexit.