Traduzione dal Latino all'Italiano di Nuovo Expedite, Libri Scolastici

Immoderata libertas et mores corrupti tyrannidem parant.Postquam Pisistratus tyrannus arcem occupaverat,Atheniensibus, dominationi desuetis et tristem servitutem flentibus, hanc fabellam Aesopus narravit. Olim ranae, liberae errantes in paludibus, magno clamore ab Iove regem petiverunt ut dissolutos mores vi compesceret.Pater deorum risit atque eis tigillum dedit quod in stagnum e caelo magno screpitu decidens, pavidum ranarum genus terruit. Dum perterritae in limo delitescunt, forte una ranarum tacite e staqno caput protulit, lignum attente exploravit et cunctas evocavit. Turba petulans, cum timorem deposuisset, super lignum insiluit, inutile tigillum contumeliis inquinavit. Postea nonnullas ranas ad Iovem miserunt ut alium regem rogarent. Tum Iuppiter horribilem hydrum misit, qui dentibus asperis incepit singulas corripere. Frusta miserae ranae, ut necem vitarent, per totum stagnum fugiebant: vocem praecludit terror. Furtim igitur ranae per Mercurium ab Iove petiverunt, sed deorum rex duris verbis ranarum stultitiam vituperavit: "Quia bonum regem ferre noluistis, nunc malum tolerate." Vos, quoque, cives - dixit Aesopus - hoc malum sustinete, ne maius veniat.

Tarquinius Superbus, septimus atque ultimus regum, Volscos, quae gens ad Campaniam euntibus non longe ab urbe est, vicit, Gabios civitatem et Suessam Pometiam subegit, cum Tuscis pacem fecit et templum Jovis in Capitolio aedificavit. Postea Ardeam oppugnans, in octavo decimo miliario ab urbe Roma positam civitatem, imperium perdidit. Nam cum filius eius, et ipse Tarquinius iunior, nobilissimam feminam Lucretiam eandemque pudicissimam, Collatini uxorem, stuprasset eaque de iniuria marito et patri et amicis questa fuisset, in omnium conspectu se occidit. Propter quam causam Brutus, parens et ipse Tarquinii, populum concitavit et Tarquinio ademit imperium. Mox exercitus quoque eum, qui civitatem Ardeam cum ipso rege oppugnabat, reliquit; veniensque ad urbem rex portis clausis exclusus est, cumque imperasset annos quattuor et viginti cum uxore et liberis suis fugit. Ita Romae regnatum est per septem reges annis ducentis quadraginta tribus, cum adhuc Roma, ubi plurimum, vix usque ad quintum decimum miliarium possideret.

Porsena, Etruscorum rex, Romam obsidione cingebat. Etruscorum castra apud fluminis Tiberis ripas erant ibique multae puellae Romanae abside tenebantur. Inter obsides erat Cloelia, virgo magni animi miraque forma, quae libertatem exoptabat: quare clam media nocte Etruscorum custodes eludit et cum puellarum agmine e castris fugit; flumen inter tela hostium audacter tranat, denique Romam pervenit, ubi patribus matribusque filias tradit. Sed senatores regis Porsenae iram timebant, quia inter Romanos atque Etruscos foedus erat. Nam rex per legatos Cloeliam deposcit: Romani pacta observant et statim virginem restituunt. Cloelia ad Etruscorum castra redit et Porsena, magna virginis fortitudine commotus, eam liberat et Romam remittit. Ad memoriam Cloeliae facinoris Romani in via Sacra animosae virginis statuam posuerunt.

Dives mercator in gravem morbum inciderat. Dum aegrotus est, cotidie Iovem sic orbata:" Iuppiter, magne omnipotensque deus, omnium rerum domine, decorum hominumque pater, te oro: valetudinem mini redde, quoniam negozia mea gerbere debeo. Cum convaluero, tibi sacrificium multorum boum praebebo!". Iuppiter mercature sanavit, sed ile promissum non servavit, quod admodum avarus erat, et Iovem decenti: nam pro veris bonus multas boum imagines e cera deo obtulit. Tum Iuppiter, ob marcatori dolum iratus, simili astutia ingratum hominem punivit. Mercurium in terram misit, qui in sommino mercatori dixit:"Cras in maris littore magni lucri occasio erit!". Mercator, lucri spe adductus, prima luce e letto surrexit et ad maris litus accurrit, ubi pirata ehm comprehenderunt, ut servum vendiderunt atque magnum lucrum fecerunt. Sic impius mercato astutiae suae poema persolvit.

Cum diluvium accidit, omne genus humanum interiit praeter Deucalionem et Pyrrham, qui in Siciliam in montem Aetnam incolumes confugerunt. Hi quia propter solitudinem vivere non poterant, ab Iove petiverunt ut aut sibi homines comites daret aut eos pari calamitate puniret. Tum Iuppiter respondit: “Si lapides post terga vestra iactabitis, lapides a Deucalione iacti viri fient, lapides autem a Pyrrha iacti mulieres erunt”. Deucalion et Pyrrha Iovi oboediverunt: sic hominum genus exstinctum antea, Iuppiter restituit.

Tito Domitianus frater successit, Neroni aut Caligulae aut Tiberio similior quam patri vel fratri suo. Primis tamen annis moderatus et prudens in imperio fuit; sed mox crudelissimus ac dissolutissimus factus est: nam vitiis libidinis, iracundie, crudelitatis, avaritiae se contaminavit, quare in se odium civium militumque excitavit. Interfecit nobilissimos e senatu, ne voluntati suae obstarent. Expeditiones quattuor duxit, unam adversus Sarmatas, alteram adversus Cattos, duas adversus Dacos. De Dacis Cattisque duplicem triumphum egit, de Sarmatis solum laudem habuit. Mortem occubuit anno imperii quinto decimo ob suorum coniurationem in Palatio et cadaver eius cum ingenti dedecore per vespillones exportatum est domo et ignobilissime sepultum.

Marcus Piso, praeclarus Romanus orator, servo suo, qui domesticis negotiis praeerat, saepe praeceperat ut solum ad interrogata responderet. Olim Piso, cum nonnullos amicos ad cenam invitaret vellet, inter quos quendam Clodium, illius domum servum misit, qui eum ad convivium invitaret; quod servus diligenter fecit. Cum cenae hora iam instaret, ceteri convivae aderant, aberat solus Clodius. Tum Piso, cum eum diu exspectavisset, servum arcessivit eique iratus: "Hodie - inquit - ministerio tuo defuisti, quod praecepta mea neglexisti: nam si Clodium invitavisses, is certe nunc adesset." Cui servus: "Eum invitavi - respondit - sed convivium renuit, quia interesse non poterat." Tum Piso: "Cur id mihi statim non dixisti?". Et oboediens servus: "Quod me non interrogavisti!"