Traduzione dal Latino all'Italiano di Lingua Viva, Libri Scolastici

Olim aestate vulpinos catulos aquila abripuit et in alta arbore ante pullorum ieiunorum suum nidum posuit. Catulorum mater ad arborem anxia adpropinquavit et luctuosis precibus catulos suos petivit. Aquila, quae in alto nido tuta stabat, miserae matris lamentationes per multas horas contempsit. Tum vulpes maesta ab Iovis ara igneam facem rapuit et, apud altae arboris pedes, aquilae inimicae dixit: . Tum aquila, terroris plena, vulpi natos integros tradidit et aius veniam imploravit.

Antiquis temporibus Romani patres familias uxoribus, liberis suis ac servis severo arbitrio imperabant. In sacrificiis deis et deabus semper opimas victimas praebebant ac immolabant, et sacra rite perpetrabant. Patrimonium a patre familias administrabatur, officia autem vitae domesticae a matrona eiusque ancillis explebantur. Saepe uxores cum suis ancillis in villae atrio per multas horas lanam texebant vestibus propinquorum qui domi habitabant. Interdum vespere a matribus toga praetexta filiis et filiabus familiae parabatur, vel vestis aspera a mulieribus texebatur servis domesticis, quibus saepe domini superbe imperabant. Saepe pater familias luxuriam molestum detrimentum censebat,sed liberis suis ad eorum necessitates voluptatesque pecuniam tribuebat.

Darius in fuga cum aquam turbidam et cadaveribus inquinatam bibisset, negavit umquam se bibisse iucundius. Numquam videlicet sitiens biberat. Nec esuriens Ptolemaeus ederat; cum in longo itinere ei cibum suppeditari iussisset et in casa panis cibarius datus esset, nihil fuit illo pane iucundius. Socratem tradunt, cum usque ad vesperum contentius ambularet quaesitumque esset ex eo, qua re id faceret, respondisse se, quo melius cenaret, deambulare. Denique cum tyrannus Syracusanorum Dionysius apud Lacedaemonois in philitiis cenavisset, negavit se iure illo nigro, quod cenae caput erat, delectatum esse. Tum is , qui illud coxerat: " Minime mirum ; condimenta enim defuerunt . " Quae tandem?" ille dixit. " Labor in venatu, sudor, cursus ad Eurotam , fames, sitis; talibus enim rebus Lacedaemoniorum epulae condiuntur.

Primus Horatius procedebat et Curiatiorum spolia prae se gerebat ; cui soror virgo, quae uni ex Curiatiis despondebatur, obvia ante portam Capenam fuit: repente super umeros fratris cognovit paludamentum sponsi sui quod ipsa confecerat, tum crines solvit et flebiter sponsum mortuum appellat. Movet feri iuvenis animum comploratio cororis in victoria sua et in tanto gaudio publico . Strinxit itaque gladium , simul verbis increpuit et transfixit puellam. " Abi hinc cum immaturo amore ad sponsum " inquit, " tu quae tuorum fratrum mortuorum memoriam deposuisti vivique fratris et patriae. Sic mortem occumbent cunctae Romanae mulieres quae lugebunt hostem."

Romae multi nostrum aegri insomnia mortem occumbunt. Nam quae meritoria somnum admittunt? Tantum cives quibus magna pecunia est dormiunt Romae, in maxima urbe. Inde morbi maxima causa: curruum raedarumque transitus per artos vicos et convicia mandrae quae constitit somnum rapiunt vitulis quoque marinis. Si die dives vocatur officio, per turbam, quae ante eum cedit, vehetur et ingenti lectica curret per vias super ora atque obiter leget aut scribet vel dormiet; namque faciunt somnum lecticae fenestrae quae clausae sunt. Nobis qui properamus obstat populi unda quae praecedit et unda quae instat premit lumbos.

Omnium provinciarum populi Romani, quibus finitimae fuerunt gentes quae non parebant imperio nostro, fines auxi. Gallias et Hispanias provincias, item Germaniam qua claudit Oceanus a Gadibus usque ad ostium Albis fluminis pacavi. Classis mea per Oceanum ab ostio Rheni usque ad fines Cimbrorum navigavit, quo neque terra neque mari quisquam Romanus ante id tempus pervenit, Cimbrique et alii Germanorum populi per legatos amicitiam meam et populi Romani petiverunt. Meo iussu et auspicio ducti sunt duo exercitus in Aethiopiam et in Arabiam, quae appellatur Eudaemon, maximaeque hostium copiae caesae sunt in acie et complura oppida capta sunt. In Aethiopiam usque ad oppidum Nabata perventum est, cui proxima est Meroe: in Arabiam usque in fines Sabaeorum processit exercitus ad oppidum Mariba,quod a mare nostro multa milia abest.

Erat oppidum Alesia in colle summo, admodum edito loco, nec nisi obsidione expugnari poterat. Cuius collis radices duo duabus ex partibus flumina subluebant. Ante id oppidum planities circiter milia passuum III in longitudinem patebat, reliquis ex omnibus partibus colles pari altitudine oppidum cingebant. Gallorum copiae omnem locum compleverant sub oppidi muro in parte collis quae ad orientem solem spectabat, fossamque et maceriam in altitudinem VI pedum praeduxerant. Eius munitionis quae ab Romanis instituebatur circuitus XI milia passuum tenebat. Castra opportunis locis erant ibique castella XXIII facta erant; quibus in castellis interdiu stationes ponebantur; illa noctu excubitoribus ac firmis praesidiis tenebantur.

Hamilcar ut Carthaginem venit, rem publicam in gravi discrimine invenit. Namque diuturnitate externi mali tantum exarsit intestinum bellum, ut numquam in pari periculo fuerit Carthago nisi cum deleta est. Primo mercennarii milites, quibus Carthaginienses usi erant adversus Romanos, desciverunt, quorum numerus erat viginti millum. Hi totam abalienaverunt Africam, ipsam Carthaginem oppugnaverunt. Quibus malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis petierint eaque impetraverint. Sed extremo, cum prope iam ad desperationem pervenissent, Hamilcarem imperatorem fecerunt. Hic non solum hostes a muris Carthaginis removit, sed etiam eo compulit, ut locorum angustiis clausi plures fame quam ferro mortem occumberent. Multa oppida atque urbes patriae restituit; in his Utica, valentissima totius Africae. Neque eo fuit contentus, sed etiam fines imperii propagavit, in tota Africa tantum otium reddidit, ut nullum in ea bellum multis annis esset.

Ab Italia Hannibal invictus in patriam revocatus est et tunc bellum gessit adversus P. Scipionem, filium eius Scipionis, quem ipse primo apud Rhodanum, iterum apud Padum, tertio apud Trebiam fugaverat. Cum eo, quoniam iam patriae facultates exhaustae erant, cupivit impraesentiarum bellum componere, quo valentior postea congrederetur. In colloquium convenit, sed condiciones non convenerunt. Post id factum paucis diebus apud Zamam cum illo conflixit: fugatus est; biduo et duabus noctibus post, Hadrumetum pervenit, quod adest a Zama circiter milia passuum trecenta. In ea fuga Numidae, qui simul cum eo ex acie excesserant, insidias paraverunt ei, quos non solum effugit, sed etiam oppressit. Hadrumeti reliquos e fuga collegit, novis dilectibus paucis diebus multos contraxit.

A Graecis antiquam virorum historiam in multis fabulis accipimus una cum vita virorum fortissimorum deorumque. Prometheus, Iapeti filius, primos viros ex luto finxit. Humani flammam non habebant et miseri erant. Tunc is flammam a deis rapuit et in ferula eam in terras portavit et virisque monstravit donavitque. Itaque Iuppiter Prometheo dixit: . Ob illam causam, Mercurius, lovis imperio, Prometheum in Caucaso ad saxum clavis ferreis deligavit et aquilam illi adiciebat, quae iecur eripiebat et manducabat. Aquilam post triginta annos Hercules interfecit et Prometheum liberavit.