Traduzione dal Latino all'Italiano di Lingua Magistra, Libri Scolastici

Te iracundia ardente, officiosus libertus tuus ad me venit et advolutus pedibus meis tam flevit ut meam misericordiam commoveret. Multum rogavit et multum etiam tacuit, denique fecit mihi fidem paenitentiae et adeo fidem ei habeo ut veniam eius delicti a te petam. Ira flagras, scio, et ira flagras merito, id quoque scio; sed nunc magis praecipua est mansuetudo, cum irae causa iustissima sit. Tam servum tuum, olim tibi subiectum, amavisti ut ei libenter libertatem concesseris, ut etiam in fidem clientelamque magno gaudio receperis. Tantum libertum tuum dilexisti ut ne frater quidem Caius tibi pariter familiaris fuerit, et iterum tuum subiectum, spero, amabis. Iniuria remissa, is tibi parebit et imperata faciet maxima fidelitate atque summa observantia; inventa amicitia, longe fidissimus ex libertis erit et unus omnium amicorum optimus. Tam magni eum existimo ut unam rem rogem: recipe libertum tuum in domum et in animum tuum! Vale.

Sed iniustitiae genera duo sunt unum eorum qui inferunt alterum eorum qui ab is quibus infertur si possunt non propulsant iniuriam. Nam qui iniuste impetum in quempiam facit aut ira aut aliqua perturbatione incitatus is quasi manus afferre videtur socio; qui autem non defendit nec obsistit si potest iniuriae tam est in vitio quam si parentes aut amicos aut patriam deserat. Libro 1 Paragrafo 24 Atque illae quidem iniuriae quae nocendi causa de industria inferuntur saepe a metu proficiscuntur cum is qui nocere alteri cogitat timet ne nisi id fecerit ipse aliquo afficiatur incommodo. Maximam autem partem ad iniuriam faciendam aggrediuntur ut adipiscantur ea quae concupiverunt; in quo vitio latissime patet avaritia.

T. Pomponius Atticus ab origine ultima stirpis Romanae generatus perpetuo a maioribus acceptam equestrem obtinuit dignitatem. Patre usus est diligente et ut tum erant tempora diti in primisque studioso litterarum. Hic prout ipse amabat litteras omnibus doctrinis quibus puerilis aetas impertiri debet filium erudivit. Erat autem in puero praeter docilitatem ingenii summa suavitas oris atque vocis ut non solum celeriter acciperet quae tradebantur sed etiam excellenter pronuntiaret. Qua ex re in pueritia nobilis inter aequales ferebatur clariusque exsplendescebat quam generosi condiscipuli animo aequo ferre possent. Itaque incitabat omnes studio suo. Quo in numero fuerunt L. Torquatus C. Marius filius M. Cicero; quos consuetudine sua sic devinxit ut nemo his perpetuo fuerit carior.

Tali dum pugnatur modo lente atque paulatim proceditur crebroque ut sint auxilio suis subsistunt; ut tum accidit. Milia enim progressi IIII vehementiusque peragitati ab equitatu montem excelsum capiunt ibique una fronte contra hostem castra muniunt neque iumentis onera deponunt. Ubi Caesaris castra posita tabernaculaque constituta et dimissos equites pabulandi causa animum adverterunt sese subito proripiunt hora circiter sexta eiusdem diei et spem nacti morae discessu nostrorum equitum iter facere incipiunt. Qua re animum adversa Caesar refectis legionibus subsequitur praesidio impedimentis paucas cohortes relinquit; hora x subsequi pabulatores equitesque revocari iubet. Celeriter equitatus ad cotidianum itineris officium revertitur. Pugnatur acriter ad novissimum agmen adeo ut paene terga convertant compluresque milites etiam nonnulli centuriones interficiuntur. Instabat agmen Caesaris atque universum imminebat.

Postquam se maior pars agminis Romanorum in magnam convallem demisisset, undique Eburones subito se ostenderunt novissimosque premebant et primos prohibebant ascensu atque iniquissimo nostris loco proelium committebant. Tum demum Titurius, qui nihil ante providisset, trepidabat et concursabat cohortesque disponebat. At Cotta, qui animo providisset haec pericula in itinere, nulla in re communi saluti deerat; in pugna militis quoque officia praestabat. Cum propter longitudinem agminis non facile duces per se omnia obire possent, imperaverunt ut milites impedimenta relinquerent atque in orbem consisterent. Quod consilium tamen incommode accidit; nam et nostris militibus spem minuit et hostes ad pugnam alacriores effecit, quod summo timore putarent hunc iussum ut desperationis signum. Praeterea vulgo milites a signis discesserunt et clamore et fletu omnia completa sunt.

Thales,interrogatus an facta hominum deos fallerent, "Ne cogitata hominum quidem" respondit. Itaque non solum manus, sed etiam mentes puras habere volumus, cum secretis cogitationibus nostris caeleste nemen adesse credamus. Ac ne quod sequitor quidem minus sapiens. Unicae filiae pater Themistoclen consulebat utrum eam pauperi, sed ornato, an locupleti parum probato conclaret. Cui is "Malo" inquit "virum indigentem pecunia quam pecuniam viro". Quo dicto stultum monuit ut generum potius quam divitias generi legeret. Demadis quoque dictum sapiens apparet: nolentibus enim Atheniensibus divinos honores Alexadro decernere, "Videte" inquit "ne,dum coelum custoditis, terram amittatis".

Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse milia passuum ab ipsius castris octo, qualis (quale) esset natura montis et qualis in circuitu ascensus legatos qui cognoscerent misit. Renuntiatum est facilem esse (ascensum).De tertia vigilia T.Labienum legatum pro praetore cum duabus legionibus et iis ducibus, qui iter cognoverant, summum iugum montis ascendere iubet; quid (quale + genitivo)sui consilii sit ostendit. Ipse de quarta vigilia eodem itinere, quo hostes ierant, ad eos contendit equitatumque omnem ante se mittit. P. Considius, qui rei militaris peritissimus habebatur et in exercitu L. Sullae et postea in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur.

M.Cicero Popilium Laenatem,Picenae regionis,rogatu M.Caelii non minore cura quam eloquentia defendit,eumque,causa admodum dubia fluctuantem,salvum ad penates suos remisit,insignem orationem pro eo habendo. Hic Popilius postea rem turpem egit, memoratu dignam; is enim nec verbo a cicerone laesus,ultro M.Antonium rogavit ut ad illum proscriptum persequendum et iugulandum mitteretur: impetratisque detestabilis ministerii partibus,gaudio exsultans Caietam cucurrit et virum,privatim sibi venerandum,iugulum praebere iussit,ac protinus caput Romanae eloquentiae et clarissimam dexteram per summum otium amputavit,eaque sarcina,tamquam opimis spoliis,alacer in urbem reversus est. neque enim scelestum portanti onus succurrit, illud se caput ferre, quod pro capite eius quondam peroraverat.

Plerique rerum scriptores eos homines, qui ex terra primitus nati sunt, cum per silvas et campos erraticam degerent vitam, nec ullo inter se sermonis aut iuris vinculo cohaererent, sed frondes et herbam pro cubilibus, speluncas et antra pro domibus haberent, bestiis et fortioribus animalibus praedae fuisse commemorant. Tum ii , qui aut laniati effugerant aut laniari proximos viderant, admoniti periculi sui ad alios hominesdecurrerunt, praesidium imploraverunt et primo nutibus voluntatem suam significaverunt, deinde sermonis initia temptaverunt, ac singulis quibusque rebus nomina imprimendo paulatim loquendi perfecerunt rationem. Cum autem multitudinem ipsam viderent contra bestias esse tutandam, optimum factu egerunt: oppida enim coeperunt munire, vel ut quietem noctis tutam sibi facerent, vel ut incursiones atque impetus bestiarum non pugnando, sed obiectis aggeribus arcerent.

Misso ad vesperum senatu omnes, qui sunt eius ordinis, a Pompeio evocantur. Laudat promptos Pompeius atque in posterum confirmat, segniores castigat atque incitat. Multi undique ex veteribus Pompei exercitibus spe praemiorum atque ordinum evocantur, multi ex duabus legionibus, quae sunt traditae a Caesare, arcessuntur. Completur urbs et ipsum comitium tribunis, centurionibus, evocatis. Omnes amici consulum, necessarii Pompei atque eorum, qui veteres inimicitias cum Caesare gerebant, in senatum coguntur; quorum vocibus et concursu terrentur infirmiores, dubii confirmantur, plerisque vero libere decernendi potestas eripitur. Pollicetur L. Piso censor sese iturum ad Caesarem, item L. Roscius praetor, qui de his rebus eum doceant: sex dies ad eam rem conficiendam spatii postulant. Dicuntur etiam ab nonnullis sententiae, ut legati ad Caesarem mittantur, qui voluntatem senatus ei proponant.