Traduzione dal Latino all'Italiano di Latino Laboratorio, Libri Scolastici

Romanum imperium a Romolo, Rheae Silviae, Vestalis virginis, et dei Martis filio, exordium habet.Romulus urbem exiguam in Palatino monte constitui, civitatemque nomine suo Romam appellat.Multitudinem finitinorum in civitatem recipit et centum ex snibus legit et senatores creat. Quoniam vero Romanis uxores non erant, ad spectaculum ludorum vicinas urbis Romae nationes invitat atque virgines vi rapit. Propter iniuriam raptarumvirginum multa bella commoventur et Romulus Sabinos, Fidenates, Veientes aliasque nationes vincit.Post Romuli mortem per annum unum senatores imperant.Postea Numa Ponpilius rex creatur, qui bellum nullum gerit, sed leges moresque Romanis constituit;Romani civesenim antea consuetudine proeluorum latrones ac semibarbari putabantur. Annum in decem menses describit et infinita Romae sacra ac templa constituit.numae succedit Tullus Hostilius: bella reparat, albanos aliosque populos finitimor vincit et urbi adicit Caelium montem. Triginta et et duos annos regnat, at postea fulmine ictus cum aedibus suis ardet.

Est apud Cimmerios in cavo monte atra spelunca,sedes et penetralia ignavi Somni. Ibi numquam cum radiis suis sol intrat, quod nebulae caligine mixtae exhalantur humo. Ibi non alites cristati canunt, nec canes solliciti vel anseres voce silentia rumpunt; non fera, non pecudes, non rami flemine moti, non linguae humanae convicia reddunt sonum. Muta quies loca habitat. Tamen a saxo fluit rivus Lethe cuius undae murmure somnos invitant. Ante fores antri fecunda papavera florent innumeraeque herbae. Aedibus nulla ianua est, nullus in limine custos. At in medio antro est torus eburneus, plumeus, pullo velamine tectus, quocubat deus Sommus.

Coriolanus, vir magni animi et sagacis ingenii, iniquo iudicio a Romanis exsilio damnatus, ad Volscos confugit. Illis temporibus Volsci infesti Romanis erant et Coriolanus,ob iniuriam a suis civibus acceptam,iis contra patriam suam bellum ferentibus auxilium praebere statuit. Ita is dux Volscorum exercitus creatus est. Senatus, plebis hortatu, ad Volscos legatos misit pacem rogaturos, sed Coriolanus, memor et civium iniuriae et hospitum beneficii, eos Romam remisit infecta re. Iterum deinde iidem missi in Volscorum urbem ne recepti sunt quidem.Sacerdotes quoque suis insignibus velati supplicantesque ad castra hostium venerunt, sed non flexerunt animum illius, ira flagrantis. Iam Coriolanus contra suam ipsam urbem pugnaturus erat. Tum, vel publico consilio vel muliebri belli metu motae, matronae ad Veturiam, Coriolani matrem, Volumniamque uxorem eius venerunt, auxilium petiturae. Inde senex Veturia et Volumnia, duos parvos ex Marcio filios secum portans,ad hostium castra pervenerunt.

Olim Athenae aequis legibus florebant, sed paulatim procax libertas civitatem turbaverat bonosque mores corruperat. Tum Pisistratus tyrannus arcem imperiumque occupavit et, quia cives tristem servitutem flebant, Aesopus talem fabellam narravit. Ranae vagabant liberae in palustribus stagnis donec, quod laxatos mores vi compescere cupiebant, ingenti clamoreregem a Iove petiere. Pater deorum risit atque parvum tigillum ad ranas demisit. Ut illud in paludem missum est, motu sonoque suo ranarum pavidum genus valde terruit. Postea tigillum diu in limo iacuit, donec forte ranarum una caput e stagno tollit et regem magna cum cautela explorat.

Vilicus ne sit ambulator, sobrius sit semper, familiam exerceat: consideret iussa domini, ne censeat sapere se plus quam dominum. Rem divinam, nisi Compitalibus, in compito aut in foco ne faciat. Semen, cibaria, far, vinum, oleum mutuum numquam det neve iniussu domini credat aliis. Duas aut tres amilias habeat, rationem cum domino saepe putet. Boves magna cum diligentia curet, bubulcis diligenter boves curantibus praemia reservet. Aratra et vomere et omnia ad agri culturam utilia omni cura habeat, terram propter imbres cariosam ne aret neve plaustrum neve pecus impellat: nam triennii fructum amittet. Pecora et boves diligenter substernantur, ungulae curentur; caveto scabiem pecoris et iumentorum, fame vel frigoribus insistentibus. Opera omnia mature conficiat. Nam res rustica sic est: si unam rem sero feceris, omnia sero facies.

Hodie in viridibus agris dei agrestes venere mirabili cum laetitia: bacchus venit primus, dulcisque e capite eius uva pendebat, dum cereris tempora spicis maturis cinguntur, saturnus agrestem falcem ostendit. requivevit hodia fertilis humus, requievit etiam alacer arator et gravia opera hominum boumque cessavere. Sacer agnus ad aram vectus est, gravis sacerdos eum diis agrestibus immolavit et, dum agros purgat, sic oravit:"di patrii, graves morbos de nostris depellite limitibus, et celere lupos ad agnis arcete! salubre caelum copiosamque segetem concedite nobis, quia semper vos colimus". postea humilis agricola claro foco grandia ligna ingessit, turbaque iuvenum vernarum omnes fruges domino collegit et virgis casam exstruxit.

Quieta Gallia, Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventus agendos profiscitur. Ibi cognoscit de P. Clodii caede, de senatusque consulto certior factus ut omnes juniores Italiae coniurarent, dilectum tota provincia habere instituit. Eas res in Galliam Transalpinam celeriter perferuntur. Galli ipsi addunt et adfingunt rumoribus, ut res poscere videbantur; dicunt Caesarem retineri urbano motu neque in tantis dissensionibus ad exercitu venire posse. Impulsi hac occasione, Galli, qui iam ante dolebant se esse subiectos imperio populi Romani, liberius atque audacius de bello consilia inire incipiunt. Indictis conciliis silvestribus ac remotis locis, principes Gallia queruntur de Acconis morte, hunc casum ad ipsos recidere posse demonstrant; miserantur communem Galliae fotunam; deposcunt homines qui belli inituim faciant et sui capitis periculo Galliam in libertatem vindicent.

Die festo Alexander amicos in convivium adhibuit. Mox omnes vino gravati sunt. Tum convivarum quidam Philippi, Alexandri patris nobilissima gesta numeravit. Itaque Alexander surrexit ut responderet :”Ego patrem meum supero gestaque mea maiora sunt”. Omnes convivae, ut regi indulgerent, annuerunt praeter Clitum, inveteratum Philippi amicum, qui mortui regis memoriam defendit. Clitus eius gesta tam ardenter laudavit ut Alexander ira in excanduerit amicumque sagitta confixerit. Ubi ira deferbuit crapulaque exhalata est, tantum dolorem ex facinore suo Alexander accepit ut morte culpam expiare cuperet. In hac mortis voluntate multos dies permansit. Omnes tandem amici militesque Alexandrum exoraverunt ne esercitum in hostilibus inexploratisque regionibus relinqueret. Itaque Alexander ne milites deciperet bellum renovavit.

Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit, incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat iudicari non possit. Id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant. Ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Helvetios id lumen traduxisse, quartam vero partem citra flumen Ararim reliquam esse, de tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad eam partem pervenit quae nondum flumen transierat.Eos impeditos et inopinantes adgressus magnam partem eorum concidit; reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas silvas abdiderunt.Is pagus appellabatur Tigurinus; nam omnis civitas Helvetia in quattuor partes vel pagos est divisa. Hic pagus unus, cum domo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium consulem interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat.Ita sive casu sive consilio deorum immortalium, quae pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps poenas persolvit. Qua in re Caesar non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod eius soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio quo Cassium interfecerant.

Bello Peloponnesio Alcibiadis consilio atque auctoritate Athenienses bellum Syracusanis indixerunt. Ad quod gerendum ipse dux delectus est, duo praetera collegae dati sunt, Nicia et Lamachus. Id cum appararetur, priusquam classis exiret, accidit ut una nocte omens Hermae, qui in oppido erant Athenis, deicerentur praeter unum, qui ante ianuam erat Andocidi. Itaque ille postea Mercurius Andocidi vocitatus est. Hoc cum appareret non sine multorum consensione esse factum, quae non ad privatam, sed publicam rem pertineret, moltitudini timor est iniectus, ne qua repentina vis in civitate exsiseret, quae libertatem opprimeret populi. Hoc maxime conveniebat in Alcibiadem, quod et potentior et maior quam privatus existimabatur: multos enim liberalitate devinxerat, plures etiam opera forensi suos reddiderat. Qua re fiebat ut omnium oculos, quotienscumque in publicum prodisset, ad se converteret neque ei par quisquam in civitate poneretur. Itaque non solum spem in eo habebant maximam, sed etiam timorem, quod et obesse plurimum et prodesse poterat.